บัณฑูร เศรษฐศิโรตม์

ผู้ประสานงานชุดโครงการ MEAs Watch, สกว.

ผลกระทบในรูปแบบต่างๆ ที่เกิดขึ้นจากปัญหาเรื่องโลกร้อนได้สร้างความตื่นตัวแก่ประชาคมโลกและประเทศต่างๆ ที่จะคิดค้นหามาตรการ กลไกเพื่อป้องกัน แก้ไข หรือบรรเทาปัญหาที่เกิดขึ้น ทั้งที่เป็นมาตรการแบบพหุภาคี เช่น  มาตรการในพิธีสารเกียวโต และมาตรการแบบฝ่ายเดียวที่กำหนดขึ้นโดยประเทศต่างๆ บางส่วนเป็นมาตรการแบบสมัครใจ บางส่วนเป็นมาตรการแบบบังคับ เช่น  

การติดฉลากคาร์บอน ประเด็นที่น่าสังเกต คือ ประเทศที่พัฒนาแล้วมีแนวโน้มการกำหนดใช้มาตรการทางการค้าเพื่อสิ่งแวดล้อม (Environmental-related Trade Measures) เพื่อนำมาใช้แก้ไขปัญหาเรื่องโลกร้อนมากขึ้น และอาจสร้างผลกระทบทั้งทางบวกและลบต่อประเทศไทยเร็วกว่าเมื่อเปรียบเทียบกับผลกระทบทางกายภาพที่เกิดขึ้นจากปัญหาโลกร้อนจริงๆ เสียอีก

ภายหลังนับตั้งแต่มีการจัดตั้งองค์การการค้าโลก (WTO) ในปีค.ศ. 1995 พบว่ามีการใช้มาตรการทางการค้าเพื่อสิ่งแวดล้อมน้อยลง ประเทศต่างๆ มีความระมัดระวังในการใช้มาตรการดังกล่าวเนื่องจากอาจขัดแย้งกับกรอบกติกาที่กำหนดไว้ในความตกลงขององค์การการค้าโลก

แม้ว่าในความตกลง GATT จะมีข้อยกเว้นทั่วไปในมาตรา XX(b) และ (g) เปิดช่องให้มีการใช้มาตรการทางการค้าฝ่ายเดียวเพื่อการคุ้มครองและอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมได้ แต่จากกรณีข้อพิพาทด้านการค้าและสิ่งแวดล้อมหลายกรณีที่เกิดขึ้นในเวทีองค์การการค้าโลก ผลตัดสินที่ออกมาชี้ให้เห็นถึงการมุ่งเน้นเป้าหมายความสำคัญด้านการค้าเสรีมากกว่าการคุ้มครองสิ่งแวดล้อม 

นอกจากนี้จะเห็นได้ว่า มาตรการทางการค้าเพื่อสิ่งแวดล้อมที่มีอยู่ในความตกลงพหุภาคีด้านสิ่งแวดล้อม (Multilateral Environmental Agreements :MEAs) หลายฉบับนั้น เช่น อนุสัญญาว่าด้วยการค้าพืชและสัตว์ที่ใกล้สูญพันธุ์ (1973) พิธีสารมอนทรีออลเพื่อแก้ปัญหาการลดลงของชั้นโอโซน (1988) เป็นต้น เป็นความตกลงพหุภาคีด้านสิ่งแวดล้อมที่จัดทำขึ้นมาก่อนการจัดตั้งองค์การการค้าโลก แต่ MEAs ที่จัดทำขึ้นภายหลังปี 1995 เช่น 

พิธีสารเกียวโต สนธิสัญญาระหว่างประเทศว่าด้วยทรัพยากรพันธุกรรมพืช พิธีสารความปลอดภัยทางชีวภาพ ฯลฯ จะไม่มีข้อบัญญัติเกี่ยวกับการใช้มาตรการทางการค้าเพื่อสิ่งแวดล้อมเนื่องจากตระหนักถึงปัญหาข้อขัดแย้งที่อาจเกิดขึ้นกับกรอบความตกลงในองค์การการค้าโลก เนื้อหาในความตกลงพหุภาคีด้านสิ่งแวดล้อมจะระบุกว้างๆ ถึงความสัมพันธ์กับความตกลงใน WTO ในลักษณะที่จะไม่มีการเปลี่ยนแปลงสิทธิและพันธกรณีที่มีอยู่เดิม โดยไม่มีความชัดเจนว่าความตกลงใดมีศักดิ์และผลเหนือกว่า

อย่างไรก็ดี หากพิจารณาจากประเด็นข้อเสนอในการเจรจาเรื่องโลกสำหรับกติกาโลกฉบับใหม่ (Post-Kyoto Regime) และร่างกฎหมายของประเทศอุตสาหกรรมเพื่อการแก้ไขปัญหาโลกร้อน จะเห็นได้ว่ามีข้อกำหนดเกี่ยวกับการใช้มาตรการทางการค้าเพื่อสิ่งแวดล้อมมากขึ้น เช่น ในร่างกฎหมายเรื่องโลกร้อนของสหรัฐอเมริกาให้มีการจัดตั้ง International Reserve Allowance (IRAs) Program และ International Climate Commission (ICC) ขึ้นมา 

ICC จะทำหน้าที่สร้างบัญชีรายการประเทศและสินค้าที่ผลิตโดยใช้พลังงานสูงและค้าขายในตลาดระหว่างประเทศ ผู้นำเข้าสินค้าที่อยู่ในบัญชีดังกล่าวจะต้องยื่นแสดงปริมาณ IRAs เพื่อไปทดแทนปริมาณก๊าซเรือนกระจกที่เกิดขึ้นจากการผลิตสินค้าที่นำเข้า แต่หากเป็นสินค้าที่มิได้อยู่ในบัญชีรายการก็ไม่ต้องดำเนินการตามข้อกำหนดข้างต้น   

มาตรการทางการค้าเพื่อสิ่งแวดล้อมเหล่านี้จะเป็นมาตรการเพื่อแก้ไขปัญหาโลกร้อนจริงๆ หรือเป็นมาตรการกีดกันทางการค้าโดยแอบอ้างเรื่องโลกร้อน เป็นประเด็นที่ต้องติดตามศึกษาและพิสูจน์กันต่อไป แต่สิ่งที่เห็นได้ชัด คือ แนวโน้มการเปลี่ยนแปลงในความสัมพันธ์ระหว่างการค้าและสิ่งแวดล้อมจากกรณีปัญหาโลกร้อนที่เกิดขึ้น

ในอีกมุมหนึ่งอาจมองได้ว่า สิ่งที่เกิดขึ้นอาจเป็นกลยุทธ์ใหม่ของประเทศที่พัฒนาแล้วที่ต้องการรักษาและช่วงชิงความได้เปรียบทางการค้า หลังจากไม่อาจรักษาความได้เปรียบในการเจรจาในเวทีการค้าโลกได้เหมือนในอดีตและยังต้องเผชิญกับภาวะวิกฤติเศรษฐกิจอยู่ในขณะนี้