No.281

ปัญญา มัฆะศร

สาขาวิชาเทคโนโลยีมีเดีย

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี

 

 

 

 

การยศาสตร์ เป็นเรื่องการศึกษาสภาพการทำงานที่มีความสัมพันธ์ระหว่างผู้ปฏิบัติงานและสิ่งแวดล้อม การทำงานเป็นการพิจารณาว่าสถานที่ทำงานดังกล่าว ได้มีการออกแบบหรือปรับปรุงให้มีความเหมาะสมกับผู้ปฏิบัติงานอย่างไร เพื่อป้องกันปัญหาต่าง ๆ ที่อาจมีผลกระทบต่อความปลอดภัยและสุขภาพอนามัยในการทำงาน และสามารถเพิ่มประสิทธิภาพการทำงานได้ด้วย

 

 

          การปฏิสัมพันธ์ระหว่างคนกับเครื่องจักรในงานอุตสาหกรรมจะครอบคลุมถึงการกระทำ (Action) ของมนุษย์ที่มีลักษณะท่าต่าง ๆ เกิดขึ้นในระหว่างการทำงาน (Fitting The Job to The Man) เช่น การยืน การนั่ง การก้มเงยในมิติต่าง ๆ การเคลื่อนไหวและการใช้กล้ามเนื้อในส่วนที่เป็นฝ่ามือ แขนและขาในลักษณะที่ต่อเนื่องซ้ำ ๆ กันเป็นเวลานาน ส่งผลให้เกิดการบาดเจ็บหรืออาการป่วยที่เกิดขึ้นกับผู้ปฏิบัติงานจำเป็นต้องลาพักขาดงาน ซึ่งส่งผลต่อร่างกายและสุขภาพจิตของผู้ปฏิบัติงาน อีกทั้ง ยังส่งผลต่อการขาดประสิทธิภาพและประสิทธิผลของงานที่เกิดขึ้น จากสาเหตุดังกล่าวนี้ นักออกแบบผลิตภัณฑ์ทางด้านอุตสาหกรรม (Industrial Design) หรือ Product Design รวมไปถึง ผู้ที่มีส่วนรับผิดชอบดูแลการปฏิบัติงานในภาคสนามจำเป็นต้องเข้าใจถึงสาเหตุของปัญหาที่คาดว่าจะเกิดขึ้นในระหว่างการปฏิบัติงาน ดังนั้น การทำความเข้าใจเกี่ยวกับการปฏิสัมพันธ์ระหว่างคนกับเครื่องจักรและผลิตภัณฑ์เป็นสิ่งจำเป็นอย่างยิ่งที่ต้องศึกษาและเรียนรู้ ได้แก่ การออกแบบใช้งานของเครื่องจักรหรือผลิตภัณฑ์ที่มีความปลอดภัยในการใช้งาน ความสะดวกในการใช้งาน การใช้งานง่ายต่อการเรียนรู้และจดจำ เพื่อตอบสนองอารมณ์และความพึงพอใจของผู้ใช้งาน (คำจำกัดความที่เกาะกระแสปัจจุบันที่มีชื่อเรียกว่า “User Interface” และ “User Friendly”) เป็นต้น ซึ่งผู้เขียนได้นำเสนอเนื้อหาพื้นฐานที่สำคัญดังนี้

 

          โดยปกติ มนุษย์ (Human) มีลักษณะเฉพาะของโครงสร้างทางด้านร่างกายที่แตกต่างจากสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ อีกทั้ง ยังมีโครงสร้างร่างกายที่แตกต่างไปจากมนุษย์ด้วยกันเอง ซึ่งประกอบไปด้วย เพศ ชาติพันธุ์ พันธุกรรม อายุ {อ้างอิง: พจนานุกรมภาษาอังกฤษ ฉบับ Oxford Advance Learner’s Dictionary (Cowie,1994:607)} อีกทั้ง ความสามารถและประสบการณ์ในการทำงานและกระบวนการทางความคิดที่แตกต่างกัน ส่งผลให้ผลลัพธ์ที่ได้จากการทำงานมีความแตกต่างกันออกไปอีกด้วย ดังนั้น การศึกษาเกี่ยวกับมนุษย์ที่ปฏิสัมพันธ์กับเครื่องจักรจะมุ่งเน้นไปที่จุดประสงค์ที่สำคัญที่ผู้ออกแบบผลิตภัณฑ์และผู้รับผิดชอบการปฏิบัติงานควรให้ความสำคัญเป็นอย่างยิ่ง คือ

 

 

1. ขนาดและสัดส่วนของร่างกายมนุษย์ในมิติที่แตกต่างกัน

 

 

 

รูปที่ 1 ขนาดและสัดส่วนของร่างกายมนุษย์ในการปฏิบัติงาน

ที่มาของภาพ: Human dimension & interior space, 1979: หน้า 236

 

 

          มานุษยวิทยาแขนงวิชาที่ว่าด้วย การวัดขนาดสัดส่วนของมนุษย์ (Anthropometry) คือ ขนาดสัดส่วนในมิติต่าง ๆ ของร่างกายมนุษย์เป็นสิ่งสำคัญที่นักออกแบบผลิตภัณฑ์และนักการยศาสตร์ต้องทำความเข้าใจอย่างลึกซึ้ง ได้แก่ การวัดระยะสัดส่วนเฉลี่ยของมนุษย์ในส่วนสูงยืนและการนั่ง ความสูงระดับสายตาขณะยืนและนั่ง ระยะที่แขนและมือ รวมไปถึงระบบการหมุน ระยะทางและทิศทางการเคลื่อนที่ของข้อต่อของกระดูกในส่วนต่าง ๆ ที่สัมพันธ์กับขนาดของผลิตภัณฑ์ สิ่งแวดล้อมของการจัดวางตำแหน่งของเครื่องมือและอุปกรณ์ต่าง ๆ ให้เกิดความเหมาะสมในสถานที่ปฏิบัติงาน ดังแสดงดังรูปที่ 1 เหตุผลสำคัญของการศึกษาขนาดและสัดส่วนมนุษย์ เนื่องจากขนาดสัดส่วนของมนุษย์ส่วนที่ปฏิสัมพันธ์กับผลิตภัณฑ์โดยตรง ซึ่งมีอิทธิพลต่อการกำหนดสัดส่วนของผลิตภัณฑ์นั้น ๆ ตามกฎระเบียบข้อบังคับมาตรฐานผลิตภัณฑ์อุตสาหกรรมพนักงานเก็บเงินในห้างสรรพสินค้า ตัวอย่างอาชีพที่สัมพันธ์กับขนาดสัดส่วนในด้านการยืน ได้แก่ พนักงานผลิตในสายการประกอบ พนักงานทำความสะอาด พนักงานที่ทำงานกับเครื่องจักร ส่วนอาการเจ็บป่วยที่เกิดจากปัญหาจากการยืนทำงานนาน ๆ เช่น หลอดเลือดขอด ปวดเมื่อยกล้ามเนื้อน่องและต้นขา เป็นต้น

 

 

2. โครงสร้างของมนุษย์และระบบการทำงานของร่างกายและขีดความสามารถของร่างกายมนุษย์

  

          การปฏิบัติงานและกิจกรรมต่าง ๆ ของพนักงานในสถานประกอบการมีความแตกต่างกันออกไปในแต่ละสถานีงานนั้น ๆ ซึ่งส่งผลต่อการใช้พลังงานและขีดความสามารถของร่างกายในการทำงานของพนักงานแตกต่างกันออกไปด้วย ทั้งนี้ ศักยภาพการทำงานของพนักงานจึงขึ้นอยู่กับสภาพแวดล้อมในการทำงาน เช่น อากาศ อุณหภูมิ แสงสว่างและส่วนประกอบอื่น ๆ ที่ร่างกายสามารถสัมผัสได้จะก่อให้เกิดความอ่อนล้าสะสมของกรดแลคติกในกล้ามเนื้อ ส่งผลให้กล้ามเนื้อหยุดทำงานหรือทำงานช้าลงและส่งผลต่อประสิทธิผลในการทำงาน ดังนั้น การศึกษากลไกการทำงานของอวัยวะส่วนต่าง ๆ ของร่างกายที่รับการสัมผัสของทางร่างกายทางด้านสรีรศาสตร์ (Physiology) ซึ่งประกอบไปด้วย ตา หู จมูก ผิวหนังและส่วนของกล้ามเนื้อของมนุษย์ที่สามารถรับแรงได้มากน้อยเพียงใดในระยะเวลานานมากเพียงใด เนื่องจากปริมาณการรับรู้ของมนุษย์เป็นสิ่งที่จำเป็นและมีรายละเอียดดังนี้ คือ

 

• การรับรู้ทางการมองเห็น (ดวงตา) 75% เมื่อทดสอบกับตาคนปกติ พบว่า ตามีความไวต่อแสงสีที่ความยาวคลื่น 510 nm (ในช่วง Scotopic Vision) และ 555 nm (ในช่วง Photopic Vision) มากที่สุด มนุษย์มองเห็นกลางวันได้มากกว่ากลางคืน ซึ่งเป็นประโยชน์ในการเลือกใช้แหล่งกำเนิดแสงที่ให้แสงสีเหมาะสมในสภาพแวดล้อมการทำงาน สภาพแวดล้อมการทำงานที่มีแสงพร่าตา (Glare) จะส่งผลกระทบต่อการมองเห็นของมนุษย์ เนื่องจากตำแหน่งของแสงสามารถสะท้อนเข้าดวงตาได้โดยตรง การแก้ปัญหาของแสงพร่าตา ได้แก่ การใช้ฉากหรือกระจกกั้นแสง การเลือกวัสดุที่ไม่สะท้อนแสง การกำหนดตำแหน่งของวัตถุและองศาของการมองให้เกิดความเหมาะสม เป็นต้น
• การรับหูผ่านทางการได้ยิน (หู) 13% หูมนุษย์สามารถได้ยินรอบทิศทางทั้ง 2 ข้าง โดยปกติระดับเสียงที่มนุษย์ได้ยินในช่วง 50-70 dB (Decibel) ถ้าระดับเสียงสูงมากกว่า 120 dB จะเป็นอันตรายต่อหูมนุษย์และอาจสูญเสียการได้ยิน

 

 

ตารางที่ 1 แสดงระยะเวลาของระดับความดังของเสียงที่มนุษย์ได้ยิน

 

 

 

• การรับผ่านการสัมผัสทางกาย (ผิวหนัง) 6% โดยปกติอุณหภูมิของร่างกาย 32-33 องศาเซลเซียส(4 องศาฟาเรนไฮต์) มนุษย์สามารถปรับเปลี่ยนอุณหภูมิของร่างกายที่เหมาะสมในช่วงระหว่าง 15-40 องศาเซลเซียส ถ้าเย็นต่ำกว่า 15 องศาเซลเซียส หรือ ร้อนเกินกว่า 40 องศาเซลเซียส ร่างกายจะได้รับความเจ็บปวด ส่วนความสามารถในการรับน้ำหนักของกล้ามเนื้อ พนักงานไม่ควรยกน้ำหนักเกิน 35% ของน้ำหนักตนเอง

 

 

ตารางที่ 2 แสดงอายุ เพศ ที่สัมพันธ์กับการรับน้ำหนักมนุษย์

  

 

 

• การรับรู้ผ่านการดมกลิ่น (จมูก) 3% และการรับรู้ผ่านการลิ้มรส (ลิ้น) 3%

 

 

3. จิตวิทยาการรับรู้ของมนุษย์และพฤติกรรมการแสดงออกของมนุษย์ในระหว่างการปฏิบัติงาน

 

          เนื่องจากมนุษย์มีความซับซ้อนทางด้านความคิดมากมายได้มากกว่าเครื่องจักรและผลิตภัณฑ์ที่ถูกสร้างขึ้น อันเกิดจากปัจจัยต่าง ๆ คือ การศึกษา ความเชื่อและวัฒนธรรม ภาษาและการสื่อสาร เป็นต้น นอกจากนี้ การออกแบบใช้งานของเครื่องจักรที่มีความซับซ้อนของเครื่องจักรและผลิตภัณฑ์ ยังส่งผลต่อพฤติกรรมการแสดงออกของมนุษย์ในระหว่างการปฏิบัติงาน ผู้เขียนขอยกตัวอย่าง การปฏิสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับผลิตภัณฑ์ (หรือเครื่องจักร) เช่น ระบบการชะล้างของโถส้วมอัตโนมัติที่นิยมใช้งานในประเทศญี่ปุ่น ดังรูปที่ 2 

 

 

 

รูปที่ 2 ปุ่มใช้งานของส้วมอัตโนมัติในประเทศญี่ปุ่น (ที่มาของภาพ: http://www.marumura.com)

 

 

          การออกแบบปุ่มใช้งานของส้วมอัตโนมัติในประเทศญี่ปุ่น จากรูปที่ 2 จะทำให้ทราบว่าการออกแบบผลิตภัณฑ์ใช้งาน ผู้ออกแบบจำเป็นต้องทราบถึงจิตวิทยาการรับรู้ของกลุ่มเป้าหมายที่ใช้งานว่าเป็นอย่างไร เช่น กลุ่มเป้าหมายที่นิยมใช้เทคโนโลยี แต่การใช้งานที่มีความยุ่งยากซับซ้อนมากเกินไปในช่วงเวลารีบเร่งและด้านภาษา เครื่องหมายหรือสัญลักษณ์ที่สื่อสารอย่างไม่เข้าใจ ซึ่งอาจส่งผลต่อพฤติกรรมการแสดงออกของผู้บริโภคที่ไม่เกิดการตอบสนองต่อการใช้งานแต่อย่างใดหรืออาจทดลองใช้เพราะเข้าใจว่าแปลกไม่เคยลองจึงทดลองใช้ แต่การเลือกใช้งานจะยั่งยืนหรือไม่ ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับ การศึกษา การสื่อสารความหมาย ความเชื่อ วัฒนธรรมและภาษามาเป็นส่วนประกอบหลักที่นอกเหนือไปจากความสวยงามและความปลอดภัยเป็นสิ่งสำคัญ