ดร.วิทยา สุหฤทดำรง
ภาควิชาวิศวกรรมอุตสาหการ คณะวิศวกรรมศาสตร์ สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกล้าพระนครเหนือ

เราคงจะต้องหันมาดูเรื่องการประหยัดพลังงานกันอีกครั้งหนึ่งตามประสาคนไทยที่มักแก้ปัญหากันที่ปลายเหตุกันเป็นปกติ หรือหากจะพูดภาษาไทยง่าย ๆ แต่ระคายหูว่า “วัวหายล้อมคอก” ครับ

ผมลองสังเกตดูในหลายสิบปีที่ผ่านมา เรามีโครงการประหยัดพลังงานกันเป็นช่วง ๆ พอวิกฤตการณ์ผ่านไป เราก็อนุโลมให้ตัวเอง “ผ่อนเชือก” ได้ จากเดิมที่ “ดึงเชือก” จนตึงแทบหายใจไม่ออก แล้วเราก็กลับมามีพฤติกรรมเหมือนเดิมอีก

พฤติกรรม “ดึงเชือก–ผ่อนเชือก” เกิดขึ้นในสังคมไทยมานานแล้ว จริงไหมครับ ?  ไม่เชื่อท่านก็ลองนึกดูก็แล้วกันว่า วิกฤตพลังงานครั้งนี้จะทำให้คนไทยมีโอกาสได้กลับไปใช้ชีวิตแบบเดิมอีกหรือไม่

“การออกแบบ” และ “การใช้งาน” คือ สองประเด็นที่ผมอยากจะจุดประกายการแก้ปัญหาพลังงานอย่างยั่งยืน ถ้าเราออกแบบมาเพื่อใช้ได้อย่างฟุ่มเฟือย การใช้งานก็ย่อมฟุ่มเฟือยตาม ส่วนการใช้งานผลิตภัณฑ์นั้น ๆ ก็ขึ้นอยู่กับจิตสำนึกของผู้ใช้งานว่าจะใช้งานอย่างเหมาะสมหรือไม่ ซึ่งผมมองว่า นั่นคือวัฒนธรรมการใช้พลังงาน

ทุกกิจกรรมในชีวิตประวันของเรา รวมทั้งการดำเนินธุรกิจล้วนมีแนวคิดของลอจิสติกส์เป็นส่วนประกอบเสมอ โดยเฉพาะกิจกรรมการเคลื่อนย้ายอันเป็นกิจกรรมของลอจิสติกส์ การเคลื่อนย้ายต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นสสาร หรือทรัพยากรเพื่อเข้าสู่กระบวนการผลิตหรือการบริการ หรือการเคลื่อนย้ายผู้คนย่อมต้องการพลังงาน และพลังงานกลที่คิดค้นโดยมนุษย์ใช้เพื่อการเคลื่อนย้ายทั้งสิ้น แต่พลังงานที่ใช้ในการเคลื่อนย้ายเหล่านั้นก็มาจากธรรมชาติอยู่ดี  

การเคลื่อนย้ายต่าง ๆ ในชีวิตประจำวันของเรา หรือในการดำเนินธุรกิจก็ยังเป็นกิจกรรมที่เกิดขึ้นซ้ำ ๆ ในวงจรลอจิสติกส์ เนื่องจากการเคลื่อนย้ายนั้นคือสัญลักษณ์ที่บ่งบอกถึงความเคลื่อนไหว ความมีชีวิตของผู้คนและองค์กร ตลอดจนความมีชีวิตชีวาของเครื่องจักรที่มุ่งผลิตหรือสรรค์สร้างสิ่งต่างให้กับตลาดหรือสังคม ตรงกันข้าม หากไม่มีการเคลื่อนย้ายหรือไม่มีการเคลื่อนไหวก็เท่ากับส่งสัญญาณหายนะได้เช่นกัน  

แต่อย่างไรก็ตาม การใช้แนวคิดลีนลอจิสติกส์ไม่ใช่แค่การพิจารณาการเคลื่อนย้ายหรือการเคลื่อนไหวเท่านั้น แต่เป็นการพิจารณาตัดสินใจอย่างมีสติหรือมีการใช้ข้อมูลสำหรับประกอบการตัดสินใจเคลื่อนย้ายได้อย่างถูกเวลาและสถานที่และประหยัดต้นทุนโดยไม่มีความสูญเปล่า

ยกตัวอย่าง สิ่งที่คุณจะต้องตัดสินใจและมีความเกี่ยวข้องกับการเคลื่อนที่/เคลื่อนย้าย/เคลื่อนไหว ไม่ว่าเราจะคิดและตัดสินใจอะไรในชีวิตประจำวันของเราล้วนอยู่ในวงจรลอจิสติกส์ทั้งสิ้น

อย่างคุณวางแผนที่จะเดินทางไปกับครอบครัวในวันหยุดคุณก็จะเริ่มจากการคิดว่า เราไปไหนกันดี แล้วจะไปอย่างไร ออกเดินทางเมื่อไรหรือถึงที่หมายเมื่อไร (เดินทางกี่ชั่วโมง) จะพักที่ไหนระหว่างการเดินทาง แม้แต่การจะหาโรงเรียนให้ลูก หรือหาเรือนหอสักหลังหนึ่งก็มักจะมีคำถามที่เริ่มด้วย 5 W 1 H “อะไร เมื่อไร ที่ไหน อย่างไร ทำไม” (What, When, Where, How, Why) กันอยู่บ่อย ๆ 

เรามักจะนึกถึงทำเลที่ตั้งที่สะดวกต่อการเดินทาง เนื่องจาก “ระยะทาง”เป็นทำให้เวลาของคนเมืองหลวงทุกวันนี้สูญไปโดยเปล่าประโยชน์ และการใช้เวลาที่ยาวนานนั้นหมายถึงการสูญเสียพลังงานไปอย่างมากมายด้วย ลักษณะเช่นนี้เป็นลอจิสติกส์ที่ขาดการจัดการโดยแท้ หรือ ไม่ลีนเอาเสียเลย เพราะการจัดการลีนลอจิสติกส์ที่ดีจะต้องสร้างประโยชน์ให้แก่ผู้ใช้งาน ประหยัดทั้งเวลาและเงิน และกำจัดความสูญเปล่า     

ภาครัฐและภาคเอกชนมีการพูดถึงลอจิสติกส์กันมามากในช่วงระยะนี้  เพราะคิดว่าลอจิสติกส์ คือคำตอบ ทั้งที่สำคัญผิดว่า ถ้าใช้ลอจิสติกส์แล้วจะเป็นคนทันยุคทันสมัย แต่บางครั้งเป็นการเปลี่ยนแปลงแต่เพียงผิวเผิน เช่น เปลี่ยนชื่อบริษัทเพื่อให้มี “กลิ่นอาย” ของลอจิสติกส์    

ทว่า มิได้เปลี่ยนโลกทัศน์ในการมองลอจิสติกส์แบบลีน และมิได้พัฒนาความรู้ให้กับตนเอง จนสามารถที่จะต่อยอดได้ ทั้งที่จริง ความรู้ความเข้าใจถึงการจัดการลอจิสติกส์นี่ยังต้องพัฒนากันอีกมาก และควรพัฒนาความเข้าใจร่วมกันในการจัดการ หรือ “การสร้างวัฒนธรรมในการจัดการลีนลอจิสติกส์” นั่นเอง 

ถ้าใครเคยเรียนการจัดการพื้นฐานมาก็จะเข้าใจว่า “การประหยัดคือหัวใจของการจัดการ”  แต่ผมไม่ได้หมายถึงการประหยัดแบบใช้ให้น้อยที่สุด  

การจัดการที่ดีต้องพยายามจัดสรรทรัพยากรให้เหมาะสมหรือพอดีกับความต้องการ ไม่มากเกินจำเป็น ไม่น้อยจนขาดแคลน วัฒนธรรมตรงนี้แฝงอยู่ในหลักการจัดการโดยทั่วไปอยู่แล้ว คนไทยเราเองอาจจะไม่เคยชิน เพราะในน้ำมีปลาในนามีข้าว และเคยร่ำรวยทรัพยากรธรรมชาติมาแต่เดิม มาคราวนี้เรากำลังจะหมดตัวกันแล้วจะทำใจปรับตัวยอมรับสภาพได้หรือไม่  

นอกจากการประหยัดแล้วเราคงจะต้องมองไปในอนาคตแบบเชิงรุก ด้วยเพื่อรองรับการเปลี่ยนแปลงด้วย หาหนทางในการรองรับสถานการณ์ในอนาคต มิใช่ย่ำอยู่กับที่ ประเด็นหรือวัฒนธรรมในการจัดการตรงนี้สำคัญมาก เพราะถ้าผู้นำและทุกคนในสังคมมีวัฒนธรรมในการคิดไปข้างหน้าย่อมทำให้ตัวเราหรือประเทศมีความได้เปรียบเชิงการแข่งขัน

ตั้งแต่ผมเริ่มบรรยายในหัวข้อของการจัดการลอจิสติกส์เมื่อหลายปีที่ผ่านมา ผมพบว่าปัญหาที่สำคัญที่สุดในการจัดการลอจิสติกส์ คือ ความเข้าใจความหมายที่ไม่ตรงกัน จากความเข้าใจดั้งเดิมที่มองว่า ลอจิสติกส์เป็นแค่การขนส่ง จนวันนี้ความเข้าใจได้ก้าวมาสู่ความเข้าใจที่เป็นศิลปะแห่งการจัดการแบบบูรณาการหรือเป็นการจัดการการดำเนินการ (Management of Operations) ตลอดจนโซ่คุณค่า (Value Chain) ขององค์กรหรือวงจรชีวิตของผลิตภัณฑ์    

เมื่อความเข้าใจต่างกัน ผลลัพธ์ในเชิงความคิดหรือนโนบายก็ย่อมต่างกันด้วย  ยิ่งหากผู้กำหนดนโยบายและผู้ตอบสนองนโนบายมองไม่เหมือนกันแล้ว ผลที่เกิดขึ้นคงจะไม่เป็นประโยชน์อันใดเลยกับสังคม เหมือนกับสภาพการณ์ต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นอยู่สังคมไทยในเวลานี้ที่เล่นดนตรีกับคนละเพลงแต่อยู่บนเวทีเดียวกัน

เรื่องของการจัดการนั้นเป็นทั้งศาสตร์และศิลป์ที่ผู้ใช้จะต้องผสมผสานกันอย่างกลมกลืน เพื่อทำความเข้าใจถึงตัวปัญหาและหนทางแก้ไขให้สำเร็จลุล่วงไป หลักการสำคัญของการจัดการนั้นคือการจัดการความสัมพันธ์ขององค์ประกอบต่าง ๆ ของปัญหาหรือสิ่งที่เราสนใจ แล้วองค์ประกอบของธุรกิจไม่ว่าเล็กหรือใหญ่ก็ตามมักจะเชื่อมต่อกันด้วยกิจกรรมลอจิสติกส์หรือการเคลื่อนย้ายและการจัดเก็บ

ดังนั้น การจัดการขนส่งหรือการจัดการการเคลื่อนย้ายเพียงอย่างเดียวคงจะไม่พอสำหรับภาพที่แสดงถึงสภาพของปัญหาทั้งหมดที่เชื่อมโยงเกี่ยวข้องกันไปทั่วไปหมด

ถ้าเคยดูหนังเรื่อง Mad Max ที่พระเอกเมลล์ กิ๊บสันแสดงเมื่อสมัยตอนเป็นหนุ่ม ๆ ก็เป็นเรื่องราวที่ช่วงชิงแหล่งพลังงานกัน และมีหนังอีกหลายเรื่องที่สะท้อนถึงความต้องการพลังงาน และชีวิตจริงที่ยิ่งไปกว่าหนังเสียอีก คือ สงครามที่เกิดขึ้นในระยะหลังนี้ดูเหมือนจะกลายเป็นสงครามเพื่อช่วงชิงแหล่งพลังงานน้ำมันที่สำคัญ   

น้ำมันแพงคราวนี้หรือคราวไหน ๆ ก็ตามนั้นมิได้ผลต่อการขนส่งเท่านั้น แต่มีผลต่อโซ่คุณค่าของสังคมมนุษย์โดยตรง เพียงแต่ว่าเราจะปรับตัวได้ดีขนาดไหน ที่สำคัญ เรามองไปในอนาคตเพื่อรองรับสิ่งที่จะเกิดขึ้นได้ดีขนาดไหน ดังนั้น ถ้าประเทศไทยเรายังจัดการกับสิ่งที่เป็นพื้นฐานของทุกสิ่งอย่างพลังงานไม่ได้ เราคงตกอยู่ในสถานะที่เสียเปรียบเป็นอย่างมาก

พลังงานเป็นสิ่งที่ใช้แล้วหมดไป ไม่สามารถทดแทนได้ หรืออาจทดแทนได้ก็อาจจะยังมีราคาที่สูงกว่า หรืออาจต้องลงทุนทางด้านการวิจัยและพัฒนาเพิ่มเติม ซึ่งกว่าจะนำกลับมาใช้ได้ก็คงจะไม่ทันกับปริมาณการใช้ของประชากรบนโลก   

ทรัพยากรพลังงานที่อยู่บนโลกถูกใช้ไปเพื่อตอบสนองความต้องการของมนุษย์จนเกือบจะหมดไปแล้ว ใครสามารถสร้างพลังงานทดแทน หรือหาแหล่งพลังงานใหม่ได้ย่อมที่จะเป็นจ้าวโลกไปในทันที การที่จะเป็นจ้าวโลกได้ไม่ใช่ใช้สถานะความเป็นเจ้าของเท่านั้น แต่ควรจะเป็นการใช้อย่างชาญฉลาดมากกว่า

ผมมองว่ามันเหมือนการลงทุนในยุคปัจจุบัน การมีน้ำมันหรือก๊าซธรรมชาตินั้นไม่ใช่คำตอบสุดท้าย แต่การใช้ประโยชน์จากพลังงานอย่างมีประสิทธิภาพและมีการวางแผนในอนาคตอย่างต่อเนื่องทั้งระยะสั้นและระยะยาว

ปัญหาทั้งหลายที่เกิดในสังคมทุกวันนี้ก็มาจากกิเลสของคนทั้งสิ้น ประเทศจะเจริญหรือไม่พัฒนานั้นก็มาจากคนในทุกระดับชั้นที่ร่วมกันสร้างชาติ แต่การที่กลุ่มคนในชาติเหล่านั้นจะร่วมมือกันได้นั้นก็คงจะต้องมีความคิดร่วมกันที่เหมือนกัน  ยอมรับร่วมกันเสียก่อน เพื่อที่จะได้ทุกคนที่มีหน้าที่ต่าง ๆ ได้กำหนดบทบาทของตัวเองได้สอดคล้องกันทั่วทั้งสังคม  

พลังงานนั้นเป็นของมีค่า เมื่อใช้แล้วย่อมหมดไป เงินเรามีไม่มาก พลังงานกลายเป็นสินค้าราคาแพงเมื่อเริ่มขาดแคลน     ความเข้าเบื้องต้นเหล่านี้จะต้องอยู่ในความตระหนักของทุกคนในสังคม ไม่ใช่มีปัญหาเมื่อไรก็ออกมารณณรงค์ประหยัดพลังงานกันเป็นช่วง ๆ เหมือนกับการแก้ปัญหาแบบวัวหายแล้วค่อยล้อมคอก ผมว่ามันไม่ทันแล้ว ผมเคยไปต่างประเทศ 

บางครั้งยังนึกว่าทำไมห้างสรรพสินค้าเขาถึงปิดเร็วนัก โดยมีกำหนดเวลาให้เราเลือกซื้อสินค้าน้อยเหลือเกิน ผมมองว่าเพื่อเป็นการประหยัดพลังงานและแรงคน แล้วดูบ้านเราสิครับ เปิดเร็ว ปิดดึก ไว้รอคอยดักรอคนมาซื้อของทุกช่วงเวลา จะมีสักกี่ช่วงเวลาที่มีคนมาซื้อของมาก ๆ พอมีการนโนบายประหยัดการเปลี่ยนเวลาปิดเปิดห้างสรรพสินค้าก็ทำได้ไม่ไหร่ก็เลิกกลับมาเหมือนเดิม

ดูสิว่าแม้แต่ตัวเราเองก็ไม่ได้มีวัฒนธรรมของการประหยัดพลังงานอย่างฝังรากลึกลงไปในการดำเนินธุรกิจหรือการกำหนดกฎระเบียบต่าง ๆ ของสังคม เมื่อจำเป็นต้องเปลี่ยนวิถีการดำรงชีวิต ก็ต้องเปลี่ยนให้  ต้องทำให้ได้  แม้ว่าจะลำบากในตอนนี้

แต่ถ้าทำให้ชีวิตข้างหน้าเราสบายขึ้น ให้นึกว่าสร้างวัฒนธรรมดี ๆ นี้ไว้ให้ลูกหลาน เพราะว่าเขายังคงต้องใช้ชีวิตอยู่บนโลกนี้อีกนานกว่าเรามาก วัฒนธรรมที่ดีน่าจะเป็นมรดกที่ดีให้กับลูกหลานมากกว่าทรัพยากรที่ใช้แล้วหมดไป หันมาช่วยกันสร้างวัฒนธรรมใหม่ในการประหยัดพลังงานกันเถอะครับ เพื่ออนาคต