กิตติพงศ์ จิรวัสวงศ์

ในอุตสาหกรรมที่เกี่ยวข้องกับสารอันตราย และก๊าซ ซึ่งต้องผ่านการทำงานในกระบวนการที่มีความหลากหลายสูง จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องมีการคำนึงถึงความปลอดภัยของบุคลากร ทั้งในส่วนของพนักงาน และชุมชนโดยรอบ รวมถึงการปกป้องดูแลรักษาสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ และความต่อเนื่องในการดำเนินธุรกิจ ดังนั้นระดับของความถูกต้องในการปฏิบัติงานจะต้องสูงมากด้วย ซึ่งองค์ประกอบที่สำคัญในการสร้างความมั่นใจและความถูกต้องให้กับผลิตภัณฑ์ที่ได้ ก็คือการสร้างระบบการบริหารคุณภาพที่ดี สำหรับทั้งองค์กร รวมถึงผู้ส่งมอบ และผู้รับจ้างช่วงในการบริการ 

เหตุผลที่อุตสาหกรรมน้ำมันและก๊าซ จำเป็นที่จะต้องมีข้อกำหนดเฉพาะของอุตสาหกรรม ก็เนื่องจากมาตรฐานสากล ISO9001:2000 ที่ได้รับการพัฒนาขึ้น สามารถตอบสนองต่ออุตสาหกรรมในหลากหลายประเภท รวมถึงองค์กรในรูปแบบต่าง ๆ ส่งผลให้ข้อกำหนดมีความยืดหยุ่น ไม่เฉพาะเจาะจง และระบุไว้อย่างกว้าง ๆ 

ในขณะที่อุตสาหกรรมที่มีความต้องการและความเข้มงวดที่สูงมาก อย่างเช่นอุตสาหกรรมน้ำมันและก๊าซ ซึ่งมีความต้องการที่สูงมากในการดำเนินการที่ต้องสอดคล้องทั้งข้อกำหนดทางวิศวกรรม ผู้ใช้งาน และข้อกำหนดทางกฎหมายที่เกี่ยวข้อง รวมถึงมีความหลากหลายของผลิตภัณฑ์และกระบวนการ ดังนั้นจึงเป็นเรื่องที่สำคัญอย่างมาก ที่จะต้องมีการพัฒนามาตรฐานที่เฉพาะสำหรับอุตสาหกรรมขึ้น นั้นคือมาตรฐาน ISO/TS 29001:2003 

มาตรฐาน ISO/TS 29001:2003 เป็นข้อกำหนดของระบบบริหารคุณภาพสำหรับอุตสาหกรรมน้ำมัน ปิโตรเคมี และก๊าซธรรมชาติ ได้รับการพัฒนาขึ้นมาเพื่อให้เกิดมาตรฐานร่วมสำหรับอุตสาหกรรม และช่วยลดความหลากหลายของระบบต่าง ๆ ที่มีอยู่ให้ลดน้อยลง โดยมาตรฐานชุดนี้ เกิดจากความร่วมมือกันระหว่าง คณะกรรมการทางด้านเทคนิคของ ISO เลขที่ ISO/TC 67 ซึ่งดูแลทางด้านวัสดุ อุปกรณ์ และโครงสร้างนอกชายฝั่ง (Offshore) สำหรับอุตสาหกรรมปิโตรเลียม ปิโตรเคมี และก๊าซธรรมชาติ และ American Petroleum Institute (API) ซึ่งเป็นหน่วยงานดูแลด้านการจัดทำมาตรฐานการปฏิบัติงาน สำหรับอุตสาหกรรมปิโตรเลียมของอเมริกา

ข้อกำหนดนี้ จะมีเป้าหมายที่สำคัญในการมุ่งเน้นให้เกิดการพัฒนาระบบบริหารคุณภาพ เพื่อนำไปสู่การปรับปรุงอย่างต่อเนื่อง การป้องกันข้อบกพร่อง ลดความผันแปรและความสูญเปล่าในห่วงโซ่อุปทาน 

ทั้งนี้ มาตรฐานนี้สามารถนำไปประยุกต์ใช้ได้สำหรับองค์กรในรูปแบบต่าง ๆ ที่ทำหน้าที่จัดให้มีสินค้าและบริการที่เกี่ยวกับอุตสาหกรรมปิโตรเคมี ปิโตรเลียม และก๊าซธรรมชาติ รวมถึงผู้ผลิตอุปกรณ์ เครื่องมือ และวัสดุ ทั้งในระดับต้นน้ำ (Upstream) และปลายน้ำ (Downstream) ในอุตสาหกรรมน้ำมันและก๊าซ รวมไปถึงผู้ให้บริการในอุตสาหกรรม ผู้จัดหาเครื่องมือ อุปกรณ์ วัสดุ และบริการ  

ข้อกำหนดทางเทคนิคตามมาตรฐาน ISO29001 จะประกอบด้วยข้อกำหนดของมาตรฐาน ISO9001:2000 รวมกับรายละเอียดของข้อกำหนดเฉพาะส่วน (Sector Specific Requirement) ที่เกี่ยวกับการออกแบบ การพัฒนา การผลิต การติดตั้ง และการบริการ 

โครงสร้างของข้อกำหนดมาตรฐาน ISO/TS 29001:2003 จะมีรูปแบบเหมือนกันกับข้อกำหนดของมาตรฐาน ISO9001:2000 โดยจะแบ่งข้อกำหนดออกเป็น 8 ข้อหลัก ๆ ประกอบด้วย

1. ขอบเขต
2. การอ้างอิง
3. คำศัพท์ และความหมาย
4. ระบบบริหารคุณภาพ
5. ความรับผิดชอบของฝ่ายบริหาร
6. การจัดการทรัพยากร
7. การทำให้เกิดผลิตภัณฑ์
8. การวัด การวิเคราะห์ และการปรับปรุง

ทั้งนี้นอกเหนือจากเนื้อหาของข้อกำหนดที่ตรงกันกับข้อกำหนดของมาตรฐาน ISO9001:2000 ทั้งหมดแล้ว ยังมีการเพิ่มเติมข้อกำหนดเป็นการเฉพาะในบางข้อกำหนดด้วย เพื่อเพิ่มเติมกระบวนการที่จะต้องมีการดำเนินการสำหรับมาตรฐาน ISO/TS 29001 ซึ่งสามารถสรุปเนื้อหาบางส่วนของข้อกำหนดที่มีการเพิ่มเติมได้ดังนี้ 

เริ่มต้นจากการที่องค์กรจะต้องมีการจัดทำเอกสารวิธีการทำงาน สำหรับการออกแบบผลิตภัณฑ์ ทั้งนี้เอกสารในการออกแบบ จะรวมถึงวิธีการ สมมติฐาน สูตร และการคำนวณด้วย และเมื่อมีการจ้างงานหน่วยงานภายนอก สำหรับการออกแบบและพัฒนา องค์กรจะต้องมั่นใจได้ว่าผู้ให้บริการสามารถดำเนินการได้สอดคล้องตามข้อกำหนดในการออกแบบ และพัฒนาตามมาตรฐานนี้ รวมถึงมีการแสดงหลักฐานอย่างเป็นรูปธรรมถึงความสอดคล้องตามข้อกำหนดด้วย

ในการทบทวนการออกแบบตามมาตรฐาน ISO/TS 29001 จะระบุให้การทบทวนการออกแบบในขั้นตอนสุดท้าย จะต้องได้รับการอนุมัติโดยบุคลากร หรือกลุ่มบุคคลที่ไม่เกี่ยวข้องการพัฒนาหรือการออกแบบนั้น ๆ รวมถึงจะต้องมีการจัดทำเป็นเอกสารไว้อย่างชัดเจนด้วย 

ส่วนการเปลี่ยนแปลงการออกแบบและพัฒนา รวมถึงการเปลี่ยนแปลงเอกสารในการออกแบบ จะต้องมีการควบคุมเช่นเดียวกันกับการออกแบบและการพัฒนา รวมถึงเอกสารการออกแบบดั้งเดิม

ในข้อกำหนดเกี่ยวกับการจัดซื้อ จะระบุให้องค์กรจะต้องมีการจัดทำเอกสารวิธีการทำงานสำหรับกระบวนการจัดซื้อ และการคัดเลือกผู้ส่งมอบอย่างชัดเจน โดยเกณฑ์ที่นำมาใช้ในการคัดเลือก ประเมินและประเมินซ้ำผู้ส่งมอบ จะต้องประกอบด้วย

1. การตรวจสอบผลิตภัณฑ์ขั้นสุดท้ายของผู้ส่งมอบโดยองค์กร ณ พื้นที่ปฏิบัติงานของผู้ส่งมอบ
2. การตรวจสอบผลิตภัณฑ์ขั้นสุดท้ายของผู้ส่งมอบโดยองค์กร เมื่อมีการส่งมอบ
3. การตรวจประเมินความสอดคล้องของผู้ส่งมอบในการปฏิบัติตามข้อกำหนดในการจัดซื้อขององค์กร
4. การทวนสอบโดยองค์กรถึงความสอดคล้องของระบบบริหารคุณภาพของผู้ส่งมอบตามมาตรฐานระบบบริหารคุณภาพที่เป็นสากล และความมีประสิทธิผลในการดำเนินการ 

นอกจากนั้น ข้อมูลสำหรับการจัดซื้อที่ให้กับผู้ส่งมอบ จะต้องมีการจัดทำเป็นเอกสาร และต้องอธิบายถึงผลิตภัณฑ์ทีจะทำการจัดซื้อ โดยจะระบุถึง

1. ชนิด ระดับชั้น เกรด หรือการระบุที่ชัดเจนอื่น ๆ
2. หัวข้อ หรือ การระบุถึงข้อกำหนด รูปวาด ข้อกำหนดกระบวนการ แนวปฏิบัติในการตรวจสอบ และข้อมูลทางเทคนิคอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง 

ในมาตรฐาน ISO/TS 29001 ได้ระบุว่าผลิตภัณฑ์ที่ไม่เป็นไปตามข้อกำหนด ซึ่งถูกตรวจพบภายหลังจากการส่งมอบ หรือที่เรียกว่า ความผิดปกติในภาคสนาม (Field Nonconformity) จะต้องได้รับการจัดการ ติดตาม และวิเคราะห์ความผิดปกติหรือความบกพร่องนั้น ๆ ถึงแม้ว่าในบางกรณีความผิดปกติในภาคสนามบางรายการ จะไม่สามารถนำกลับมาทำการวิเคราะห์ได้ แต่ความบกพร่องนั้น สามารถให้ข้อมูลที่เป็นประโยชน์ เพื่อนำมาใช้ในการพัฒนาและดำเนินการแก้ไขและการป้องกันอย่างมีประสิทธิผลต่อไป

การทบทวนโดยฝ่ายบริหาร มีเป้าหมายเพื่อให้มั่นใจได้ถึงความมีประสิทธิผลของระบบบริหารคุณภาพที่จัดทำขึ้น ทั้งนี้แม้จะมีการทบทวนตามแผนที่กำหนดไว้ แต่ต้องไม่ทิ้งช่วงให้ห่างจนเกินไป ดังนั้นในมาตรฐาน ISO/TS 29001 จึงกำหนดไว้อย่างชัดเจน ให้มีการทบทวนอย่างน้อยปีละหนึ่งครั้ง 

ส่วนการตรวจประเมินภายใน (Internal Audit) ในมาตรฐาน ISO9001:2000 จะระบุให้ทำการตรวจประเมินภายในตามแผนที่ได้กำหนดไว้ แต่ในมาตรฐาน ISO/TS 29001 ได้มีการระบุให้ชัดเจนขึ้น โดยจะต้องมีการตรวจประเมินภายในอย่างน้อยปีละหนึ่งครั้ง รวมถึงจะต้องมีการระบุระยะเวลาในการดำเนินการแก้ไขความบกพร่องที่พบอย่างชัดเจนด้วย 

ในขณะที่มาตรฐาน ISO9001:2000 จะลดจำนวนของเอกสารระเบียบปฏิบัติงานเหลือเพียงแค่ 6 รายการ แต่ในมาตรฐาน ISO/TS 29001 จะระบุให้ต้องมีการจัดทำเอกสารเพิ่มเติม ที่เรียกว่า คุณลักษณะที่ต้องควบคุม (Control Features) โดยจะต้องมีการจัดทำเอกสารระบุวิธีการทำงานต่าง ๆ ภายใต้สภาวะที่ควบคุม เพื่อให้สอดคล้องตามข้อกำหนดต่าง ๆ ที่ได้ระบุไว้ 

ในอุตสาหกรรมอื่น ๆ การลดลงของเอกสารตามข้อกำหนด จะช่วยให้เกิดการคล่องตัวมากขึ้น แต่สำหรับอุตสาหกรรมน้ำมันและก๊าซ จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องมีการจัดทำเอกสารวิธีการปฏิบัติงานในการควบคุมกระบวนการต่าง ๆ ซึ่งเอกสารเหล่านี้จะช่วยให้ผู้ปฏิบัติงานในการดำเนินการได้อย่างถูกต้อง สม่ำเสมอ มั่นใจได้ว่าการดำเนินการต่าง ๆ มีความสอดคล้องตามข้อกำหนด 

การจัดทำเอกสารสำหรับการควบคุมกระบวนการ รวมถึงเกณฑ์การยอมรับที่จำเป็นสำหรับกระบวนการ จะเป็นองค์ประกอบที่สำคัญอย่างมากต่ออุตสาหกรรม โดยเฉพาะในอุตสาหกรรมน้ำมันและก๊าซ ที่มีการเปลี่ยนแปลงผู้ปฏิบัติงานจากรุ่นสู่รุ่น พนักงานใหม่ ๆ จำเป็นที่จะต้องปฏิบัติตามเอกสารวิธีการทำงานอย่างเคร่งครัด รวมถึงการเรียนรู้จากบทเรียนต่าง ๆ ที่เคยเกิดขึ้น 

ในส่วนของข้อกำหนดเกี่ยวกับการควบคุมบันทึก โดยระบุว่าบันทึกที่จำเป็นสำหรับมาตรฐานผลิตภัณฑ์ จะต้องมีการจัดเก็บไว้เป็นระยะเวลาไม่น้อยกว่าที่มาตรฐานอุตสาหกรรมกำหนด หรือไม่น้อยกว่า 5 ปี ขึ้นอยู่กับว่าระยะเวลาใดนานกว่า บันทึกที่จำเป็นสำหรับใช้แสดงถึงความสอดคล้องตามข้อกำหนด และความมีประสิทธิผลของการปฏิบัติงานในระบบบริหารคุณภาพ จะต้องจัดเก็บไว้ไม่น้อยกว่า 5 ปี เช่นเดียวกัน

การเปลี่ยนแปลงของพนักงานสู่รุ่นใหม่ ๆ รวมถึงการขาดแคลนพนักงานที่มีประสบการณ์ ทำให้องค์กรต่าง ๆ จะต้องมุ่งเน้นในการจัดการความรู้ (Knowledge Management) ให้เกิดขึ้นภายในองค์กร เพื่อให้มั่นใจได้ว่าประสบการณ์ต่าง ๆ ที่มีค่าได้รับการจัดทำเป็นเอกสาร และสร้างประโยชน์ให้กับพนักงานในอนาคต 

ในมาตรฐาน ISO/TS 29001 ระบุว่าองค์กรจะต้องมีการจัดทำเอกสารวิธีการทำงานสำหรับการระบุความจำเป็นในการฝึกอบรม และการจัดฝึกอบรมให้กับบุคลากรที่เกี่ยวข้องกับระบบบริหารคุณภาพ ความต้องการในการฝึกอบรม จะต้องรวมถึงการจัดอบรมเกี่ยวกับระบบบริหารคุณภาพ และการจัดอบรบเกี่ยวกับงานที่รับผิดชอบในการปฏิบัติงานสำหรับแต่ละบุคคล โดยองค์กรจะต้องมีการกำหนดความถี่ในการอบรมไว้อย่างชัดเจนด้วย

ในการควบคุมกระบวนการ จะต้องมีการจัดทำเป็นเอกสารสำหรับใบกำหนดรายละเอียดการทำงาน ใบตรวจสอบ ใบควบคุมกระบวนการ หรือรูปแบบอื่น ๆ ของเอกสารวิธีการทำงาน รวมถึงข้อกำหนดสำหรับการทวนสอบความสอดคล้องตามแผนคุณภาพ เอกสารวิธีการทำงาน และมาตรฐานที่อ้างอิง ทั้งนี้เอกสารการควบคุมกระบวนการ จะรวมไปถึงหรืออ้างถึงคู่มือทำงาน ทักษะฝีมือ และเกณฑ์การยอมรับสำหรับกระบวนการ การทดสอบ การตรวจสอบ และการตรวจสอบของลูกค้า

องค์กรจะต้องมีการจัดทำเอกสารวิธีการทำงานสำหรับการชี้บ่ง และสอบกลับได้ของผลิตภัณฑ์ด้วยแนวทางที่เหมาะสม นับตั้งแต่ขั้นตอนการรับ ในระหว่างกระบวนการผลิต การส่งมอบ และการติดตั้ง

นอกจากนั้น ยังต้องมีการจัดทำเอกสารวิธีการทำงาน สำหรับการบำรุงรักษา เอกสารวิธีการทำงานสำหรับการระบุสถานะของผลิตภัณฑ์ (Product Status) เอกสารวิธีการทำงานสำหรับการทวนสอบ การจัดเก็บ การดูแลรักษาและการควบคุมทรัพย์สินของลูกค้า และเอกสารวิธีการทำงานที่อธิบายถึงวิธีการที่ใช้ในการดูแลรักษาความสอดคล้องของผลิตภัณฑ์ 

ในส่วนของการควบคุมเครื่องมือในการเฝ้าติดตามและการวัด องค์กรจะต้องมีการจัดทำเอกสารวิธีการทำงานในการควบคุม การสอบเทียบ และการดูแลรักษาเครื่องมือที่ใช้ในการเฝ้าติดตามและการวัด ทั้งนี้เอกสารวิธีการทำงานจะต้องระบุชนิดของเครื่องมือ การชี้บ่ง สถานที่ ความถี่ในการตรวจสอบ วิธีในการตรวจสอบ และเกณฑ์การยอมรับด้วย 

นอกจากนั้น องค์กรจะต้องมีการจัดทำเอกสารวิธีการทำงาน สำหรับการเฝ้าติดตามและการวัดคุณลักษณะของผลิตภัณฑ์ ส่วนการรับรองผลิตภัณฑ์ในขั้นตอนสุดท้าย หรือการปล่อยผลิตภัณฑ์ จะดำเนินการโดยบุคลากรที่ไม่เกี่ยวข้อง หรือไม่เป็นผู้ควบคุมดูแลการผลิต 

จะเห็นได้ว่า เนื้อหาของข้อกำหนดในมาตรฐาน ISO/TS 29001:2003 จะมีความเข้มข้นที่มากกว่ามาตรฐาน ISO9001:2000 ซึ่งมาตรฐาน ISO/TS 29001:2003 สามารถให้การรับรองได้เช่นเดียวกันกับมาตรฐานระบบบริหารคุณภาพอื่น ๆ เช่น มาตรฐาน ISO9001:2000 หรือมาตรฐาน ISO/TS 16949:2002 โดยผ่านการตรวจรับรองจาก Certification Body ซึ่งในปัจจุบันยังมีบริษัทจำนวนน้อยที่ได้รับการรับรองโดยเฉพาะในเมืองไทย