1.บทนำ

การนำพาประเทศจากวิถีการผลิตในภาคเกษตรกรรมไปสู่ภาคอุตสาหกรรมทำให้เกิดการเพิ่มปริมาณและลดขนาดของวัตถุธาตุ 2 สิ่งคือ มลพิษสิ่งแวดล้อมเพิ่มขึ้นในขณะทรัพยากรธรรมชาติโดยเฉพาะต้นทุนทางธรรมชาติเช่น ทรัพยากรป่าไม้ ทรัพยากรดินและทรัพยากรน้ำเกิดการลดลงทั้งปริมาณและคุณภาพทำให้หนทางความเจริญของมนุษย์ในอนาคตบางส่วนถูกปิดกั้น สารเคมีที่ก่อให้เกิดโทษ ทั้งที่อยู่ในรูปของแข็ง ของเหลว และก็าซถูกนำมาใช้ผสมผสานกลมกลืนกันจนเกิดเป็นสารสังเคราะห์ประเภทต่าง ๆ บางชนิดเป็นของเสียที่ถูกผลักดันออกมาจาก กระบวนการผลิตทั้งในลักษณะของสารตั้งต้นและผลิตภัณฑ์ไม่ได้คุณภาพ ทำให้มลพิษจากสารเคมีครอบคลุมไปในทุกจุดที่เทคโนโลยี การบำบัดยังไปไม่ถึง 

การรอให้ธรรมชาติฟื้นตัวและจัดการตัวมันเองอาจทำได้ในบางกรณีที่พิษของสารอาจอยู่ในระดับต่ำและไม่เกิดพิษเฉียบพลัน แต่ถ้าในกรณีที่มีพิษสะสมและเป็นพิษรุนแรงเราต้องใช้เทคโนโลยีการบำบัดสารพิษเข้ามาช่วย ในการแก้ไขโดยเร่งด่วน เพราะชีวิตของมนุษย์มีราคาค่างวดมากกว่าระบบบำบัดหรือระบบควบคุมคุณภาพสิ่งแวดล้อมในโรงงานอุตสาหกรรม ชีวิตของมนุษย์ในวันนี้โชคร้าย เพราะมลพิษจากสารเคมีอยู่ในระดับที่น่าสะพรึงกลัวแต่ชีวิตของมนุษย์ในอนาคตนั้นอาจน่ากลัวมากกว่าเป็นเท่าตัวเพราะความรุนแรงของพิษภัยจากสารเคมีที่อยู่ในสภาพแวดล้อมได้สะสมไว้มากพอที่จะรุกรานและโจมตีระบบภูมิคุ้มกันของร่างกายรวมทั้งก่อให้เกิดโรคจากการทำงานที่รุนแรงและทำลายความสามารถอันชาญฉลาดของมนุษย์ลงไปอย่างน่าสะพรึงกลัว การศึกษาเรื่องสารพิษทางอุตสาหกรรมจึงเป็นสิ่งจำเป็นสำหรับทุกคนเพื่อการเฝ้าระวังและตรวจติดตามที่ได้ผลต่อไปในอนาคต เพราะอันตรายจากสารพิษมีหลายรูปแบบ เช่นอันตรายจากความเป็นพิษ อันตรายจากความไวไฟ และอันตรายจากการเกิดปฏิกิริยาเคมีรุนแรงหรือการระเบิดเป็นต้น นอกจากนี้แล้วยังมีอันตรายจากสารพิษซึ่งอาจเกิดขึ้นได้เนื่องมาจากลักษณะการทำงานกับสารเคมี รวมทั้งอันตรายทางชีวภาพ และอันตรายจากสารกัมมันตรังสี ในส่วนต่อไปนี้จะกล่าวถึงอันตรายจากความเป็นพิษซึ่งผู้มีหน้าที่รับผิดชอบในการชี้บ่งและการประเมินความเสี่ยงในการทำงานกับสารเคมีควรทราบและหาทางป้องกัน

สารพิษ (Toxic Substances) หมายถึงแร่ธาตุหรือสารประกอบทางเคมีที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ หรือสังเคราะห์ขึ้นและมีสมบัติเป็นพิษต่อมนุษย์ สัตว์ พืชและทำให้ทรัพย์สินเสื่อมสภาพ(จารุพงศ์ บุญหลง,2538:20) เมื่อสารพิษเข้าสู่ร่างกายในปริมาณที่มากพอจะทำให้เกิดอันตรายต่อร่างกาย ส่วนลักษณะของ "พิษ(Toxic)" มีหลายแบบ เช่น พิษที่เป็นลักษณะการแสดงออก เช่นการระคายเคือง ความรำคาญ หรืออันตรายต่อสิ่งมีชีวิต นอกจากนี้ยังมีลักษณะทางนามธรรม เช่นอาการที่ส่งผลเสียมาสู่มนุษย์ ไม่ว่าจะเป็นทางด้านอารมณ์หรือพฤติกรรม ก็อาจยอมว่านั้นคือ พิษ สำหรับความเป็นพิษนั้นมีทั้งที่แสดงออกและไม่แดงออกให้เห็นได้ด้วยตา ซึ่งสรุปได้ดังนี้

1. ความเป็นพิษภายนอก เช่น ตามผิวหนัง ซึ่งอาจมีอาการของผื่นแผล เป็นตุ่ม พุพอง ซึ่งผู้ได้รับพิษจะมีอาการคับแสบ ปวดแสบปวดร้อน หรือมีไข้

2. ความเป็นพิษภายใน เช่น อาจเกิดที่ระบบหมุนเวียนเลือด ระบบประสาท ระบบการรับฟัง ระบบทางเดินหายใจ ระบบย่อยอาหาร ซึ่งพิษส่วนใหญ่จะออกอาการอยู่ภายใน บางกรณีมีลักษณะบางอย่างให้เห็น เช่น ปากสั่น ตาเหลือง เป็นต้น

ความเป็นพิษของสารไม่สามารถวัดออกมาเป็นเกณฑ์มาตรฐานเหมือนการวัดจุดเดือดหรือจุดหลอมเหลวของสารได้ แต่ความเป็นพิษจะแสดงออกมาเมื่อมีการเปลี่ยนแปลงทั้งทางกายภาพ และชีวภาพที่เกิดขึ้นกับร่างกาย บางครั้งการเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นน้อยมากจนไม่สามารถสังเกตเห็นได้ในช่วงระยะเวลาสั้น  ๆ ทำให้เกิดการปล่อยปละละเลย จนกระทั่งความเป็นทวีความรุนแรงก่อให้เกิดอันตรายถึงขึ้นเสียชีวิตได้ หรือบางกรณีเพียงแต่สร้างความรำคาญ หรืออาการพิการไม่ทางใดก็ทางหนึ่งได้ สำหรับพิษที่ได้รับอาจเป็นทั้งพิษแบบฉับพลันคือเมื่อได้รับพิษแล้วจะมีอาการแสดงออกในระดับอันตรายทันทีทันใดโดยอาจตายได้ซึ่งส่วนใหญ่เป็นพิษที่ได้รับจากการดมกลิ่น หรือลิ้มรสด้วยปาก และพิษแบบสะสม หรือที่เรียกว่าพิษแบบเรื้อรัง ซึ่งถ้าพิษสะสมไว้เป็นเวลานานอาจตายได้เช่นกัน

สารพิษจะมีผลกระทบต่อร่างกายของมนุษย์และสัตว์ทดลองแตกต่างกัน เหตุที่ต้องยกสัตว์ทดลองมาเป็นกรณีศึกษาด้วยนั้นเนื่องจากความเป็นพิษที่เกิดกับมนุษย์สามารถใช้กรณีศึกษาดังกล่าวในการเฝ้าระวังและป้องกันได้ ดังนั้นก่อนที่จะใช้สารเคมีใด ๆ จึงจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องทราบว่าจะมีอันตรายอะไรบ้างที่จะเกิดขึ้นได้ถ้าต้องใช้สารนั้น และอันตรายจากสารนั้นมีความรุนแรงมากน้อยเพียงใด โดยทั่วไปความรุนแรงของอันตรายที่เกิดจากความเป็นสารพิษของสารเคมีจะขึ้นอยู่กับปริมาณ ระยะเวลาที่สัมผัส และความเป็นพิษที่เป็นสมบัติเฉพาะของสารเคมีนั้น  ๆ ความเป็นพิษของสารใด  ๆ จะผันแปรไปตามปริมาณสารพิษ จำนวนครั้ง และช่องทางที่ได้รับสารพิษ ซึ่งจะมีผลต่อการออกฤทธิ์ว่าจะเกิดพิษเฉียบพลันหรือพิษเรื้อรัง นอกจากนี้ยังมีปัจจัยอื่น  ๆ ที่เกี่ยวข้อง(นวลศรี ทยาพัชร,2538:103) ได้แก่

1. ชนิดของสัตว์ สัตว์แต่ละชนิดจะได้รับผลกระทบจากสารพิษแตกต่างกัน ตัวอย่างเช่น เมทานอล ทำให้เกิดพิษเรื้อรังและเฉียบพลันต่อคนและลิงเมื่อดื่มกินหรือสูดดม แต่จะมีพิษน้อยต่อสัตว์อื่น  ๆ ที่ไม่ใช่คนและลิง ไม่ทำลายเนื้อเยื่อตาและทำให้ตาบอดเหมือนที่เกิดกับมนุษย์ สารไนโตรเบนซีน เมื่อให้โดยทุกช่องทางจะมีพิษเฉียบพลันและเรื้อรังต่อคน แมว และสุนัข แต่มีพิษน้อยลงต่อลิง หนูและกระต่าย เป็นต้น สาเหตุที่เป็นเช่นนี้เพราะสัตว์แต่ละชนิดมีวิธีการดูดซึม และการขับสารพิษออกจากร่างกายได้ในอัตราที่แตกต่างกัน

2. อายุ เนื่องจากอายุของสัตว์มีอิทธิพลต่อการออกฤทธิ์ของสารพิษโดยเฉพาะพิษเฉียบพลัน สัตว์แรกเกิดหรือที่มีอายุน้อยจะมีความไวต่อสารพิษมากกว่าสัตว์ที่โตเต็มวัย แต่สารเคมีหรือสารพิษบางชนิดก็มีพิษต่อสัตว์ที่โตเต็มวัยมากกว่าสัตว์ที่มีอายุน้อย  ๆ เช่น ดีดีที จะไม่มีพิษเฉียบพลันต่อหนูแรกเกิด และจะมีพิษเพิ่มมากขึ้นเมื่อหนูอายุมากขึ้น ซึ่งตรงข้ามกับสารพวกออร์กาโนฟอสเฟต เช่น พาราไทออน ที่มีฤทธิ์รุนแรงต่อสัตว์แรกเกิดมากกว่าสัตว์ที่โตเต็มวัย การที่สัตว์แต่ละช่วงอายุมีการตอบสนองต่อสารพิษได้แตกต่างกัน อาจเนื่องจากระบบการทำงานของเอนไซม์ในร่างกายที่มีต่อสารพิษได้ต่างกัน

 3. เพศ เนื่องจากสัตว์ที่มีเพศต่างกันจะมีสรีระและรูปร่างต่างกัน โดยเฉพาะมีระบบสืบพันธุ์และฮอร์โมนเพศต่างกัน ดังนั้นเมื่อได้รับสารพิษบางชนิด สัตว์แต่ละเพศจะแสดงอาการพิษแตกต่างกัน เช่น หนูตัวผู้มีความไวต่อการที่ตับถูกทำลายเมื่อได้รับพิษเรื้อรังของดีดีทีทางปากมากกว่าหนูตัวเมีย 10 เท่า ความแตกต่างเหล่านี้เชื่อว่าเนื่องจากฮอร์โมนเพศ สารเคมีบางชนิดที่ออกฤทธิ์แตกต่างกันเมื่อโตเต็มวัย แต่อาจออกฤทธิ์ไม่แตกต่างกันเมื่อสัตว์ยังมีอายุน้อย

 4. ภาวะโภชนาการ อาหารมีบทบาทสำคัญต่อการเกิดพิษของสารพิษได้เมื่อทดลองในห้องปฏิบัติการ ซึ่งเชื่อว่าน่าจะให้ผลเช่นเดียวกันในคน โดยทั่ว  ๆ ไป สารอาหารโปรตีนและวิตามินสามารถช่วยป้องกันความเป็นพิษของสารบางชนิดได้แต่ไม่มีกฎแน่นอน นอกจากนี้สารพิษบางชนิดยังเกิดปฏิกิริยากับสารอาหารได้ด้วย

 5. สุขภาพ สุขภาพของแต่ละคนจะมีอิทธิพลต่อการออกฤทธิ์ของสารพิษต่อสุขภาพทางกายและอารมณ์ ตัวอย่างเช่น โรคตับหรือปอดจะเร่งให้สารพิษทำลายตับและปอดได้เร็วขึ้น หรือในทางการแพทย์ผู้ป่วยที่เป็นโรคเกี่ยวกับหัวใจและไต จะได้รับพิษเรื้อรังจากโซเดียม หรืออาการที่มีโซเดียมมากกว่าคนปกติ อารมณ์เครียดก็มีผลกระทบต่อสภาวะของร่างกาย เช่น การหัวเราะจะทำให้คนมีสุขภาพดี ดังนั้นจึงมีอิทธิพลต่อการออกฤทธิ์ของสารพิษทางอ้อมด้วย

6. การตอบสนองต่อสารพิษของแต่ละบุคคล คนแต่ละคนจะมีการตอบสนองต่อพิษเฉียบพลัน การที่คนแต่ละคนได้รับสารพิษในปริมาณที่เท่ากัน อาจมีอาการพิษที่เกิดขึ้นแตกต่างกันผันแปรไปในแต่ละบุคคล ความผันแปรนี้จะเกิดขึ้นกับสัตว์ทุกชนิดด้วย นอกจากนี้คนบางคนยังอาจมีปัญหาการแพ้ต่อสารบางชนิด ซึ่งเกี่ยวข้องกับระบบภูมิคุ้มกันภายในร่างกายด้วย

 7. การมีสารเคมีอื่นร่วมด้วย ความเป็นพิษของสารเคมีชนิดหนึ่งอาจเปลี่ยนไปจากเดิมได้เมื่อมีสารเคมีอื่นร่วมด้วย ซึ่งอาจทำให้พิษรุนแรงขึ้น หรือทำให้มีพิษลดน้อยลง ดังนั้นความเป็นพิษของสารเคมีที่ร่างกายหรือสัตว์ทดลองได้รับจึงอาจผันแปรไปตามสารเคมีชนิดอื่น  ๆ ด้วย

 8. ความสามารถในการปรับตัว คนบางคนหรือสัตว์บางตัวอาจมีความสามารถในการปรับตัวให้ทนต่อพิษของสารเคมีบางชนิดได้ เช่น การดื่มแอลกอฮอล์และกาแฟ หรือการสูบบุหรี่หรือการกินอาหารรสเผ็ด คนแต่ละคนจะมีความสามารถในการปรับตัวได้แตกต่างกัน

1. สารระคายเคืองเป็นสารที่ไม่ออกฤทธิ์กัดกร่อนผิวหนัง แต่เป็นเหตุให้เกิดการอักเสบ เช่น การพุพอง หรือ เป็นผื่นแดง ของเนื้อเยื่อผิวหนังบริเวณที่สัมผัสกับสารเคมี สารระคายเคืองยังสามารถแบ่งออกได้อีก ได้แก่ สารที่ออกฤทธิ์ระคายเคืองทันที สารที่ออกฤทธิ์แบบสะสม สารระคายเคืองที่เกิดฤทธิ์กัดกร่อน และ สารระคายเคืองที่เกิดขึ้นเมื่อถูกแสงหรือรังสี เป็นต้น

2. สารกัดกร่อน สารกัดกร่อน จะทำลายเซลเนื้อเยื่อของสิ่งมีชีวิตในบริเวณที่ถูกสัมผัสทำให้เกิดการย่อยสลายของเนื้อเยื่อและเกิดความเจ็บปวดรุนแรง การกัดกร่อนอาจเกิดขึ้นได้ต่อผิวหนังภายนอก ดวงตา รวมไปถึงเนื้อเยื่อต่าง ๆของอวัยวะภายใน เช่น ระบบทางเดินหายใจ ระบบทางเดินอาหาร หรือ ระบบหมุนเวียนโลหิต ได้อีกด้วย

 3. สารก่อภูมิแพ้ การเกิดภูมิแพ้มักมีสาเหตุจากการกระตุ้นของสารเคมีชนิดใดชนิดหนึ่งหรือสารเคมีที่มีลักษณะโมเลกุลคล้ายคลึงกับสารเคมีชนิดนั้นที่ร่างกายไม่ยอมรับ อาการภูมิแพ้อาจเกิดได้ทันทีทันใดเพียงไม่กี่นาที หลังจากได้รับสารพิษและอาจรุนแรงถึงขั้นทำให้เกิดหมดสติจนเสียชีวิตได้หากไม่ได้รับการรักษาทันเวลา หากร่างกายเคยได้รับการกระตุ้นจากสารพิษมาก่อนแล้วร่างกายอาจสร้างภูมิคุ้มกันขึ้นมาและทำให้อาการภูมิแพ้ลดลงเมื่อได้รับสารนั้น ๆอีกครั้งหนึ่ง อาการภูมิแพ้อาจปรากฏขึ้นภายหลังได้รับสารพิษ หรืออาจเกิดขึ้นหลังจากที่ได้ขับสารพิษออกจากร่างกายไปหมด

 4. สารขัดขวางการหายใจ สารเคมีประเภทนี้เมื่อเข้าสู่ร่างกายแล้วจะไปขวางการเดินทางของออกซิเจนสู่ส่วนสำคัญต่าง ๆของร่างกาย เช่น หัวใจ สมอง และต่อมไร่ท่อต่าง ๆ การรับสารเคมีประเภทนี้เข้าไปอาจทำให้เกิดอาการหมดสติ หรือเกิดอันตรายถึงชีวิตเนื่องจากสารเคมีเหล่านี้จะเข้าไปแทนที่อ๊อกซิเจนที่หายใจเข้าไปตัวอย่างสารเคมีเหล่านี้ได้แก่ แอเซทิลีน คาร์บอนไดออกไซด์ อาร์กอน ฮีเลียม ไนโตรเจน และมีเทน เป็นต้น

5. สารก่อมะเร็ง คือสารเคมีที่ทำให้ระบบร่างกายไม่สามารถควบคุมการเจริญเติบโตของเซลได้ เซลมะเร็ง ก็คือเซลที่เจริญเติบโตอย่างผิดปกติ ถึงแม้ว่าในปัจจุบันยังไม่ทราบกลไกในการเกิดมะเร็งอย่างแน่ชัด แต่เชื่อว่าเกิดจากสารเคมีที่เข้าไปทำปฏิกิริยาโดยตรงกับ DNA หรือ สารพันธุกรรมภายในเซล

 6. สารทำลายระบบสืบพันธุ์ สารเคมีเหล่านี้จะมีผลต่อระบบสืบพันธุ์ เช่น ทำให้เกิดการผิดปรกติต่อการตั้งครรภ์ หรือ การเจริญพันธุ์โดยทั่ว ๆไป รวมไปถึง การแท้ง การเกิดรูปร่างที่ผิดปรกติ ปัญญาอ่อน หรือ การทำให้เป็นหมัน และสามารถทำให้เกิดผลกระทบได้ทั้งเพศชายเพศหญิง ตัวอย่าง สารเคมีที่มีผลกระทบต่อระบบสืบพันธุ์ที่รู้จักกันดี ได้แก่ เอทิลีนไดโบรไมด์ และ ไดโบรโมคลอโรโพรเพน เป็นต้น

7. สารทำลายระบบประสาท สารทำลายระบบประสาทนี้จะทำให้เกิดผลต่อโครงสร้างและหน้าที่ของระบบประสาทส่วนกลาง หรือ ประสาทส่วนนอก แบบชั่วคราว หรือ แบบเป็นการถาวร อาการจากการรับพิษต่อระบบประสาทที่สังเกตเห็นได้ ได้แก่ ความสามารถในการพูด หรือ การทรงตัวที่เสียไป สารทำลายระบบประสาทมักเป็นสารที่ออกฤทธิ์แบบสะสม ไม่แสดงอาการให้เห็นในทันที แต่อาการจะแสดงออกภายหลัง จึงเป็นกลุ่มสารพิษที่ต้องระมัดระวังเป็นพิเศษหากจำเป็นต้องเกี่ยวข้องด้ว

สารพิษสามารถเข้าสู่ร่างกายได้หลายทาง แต่ละทางจะมีอัตราการแทรกซึมเข้าสู่ร่างกายได้ไม่เท่ากัน และมีผลกระทบต่อเมแทบอลิซึมปกติของร่างกายแตกต่างกันด้วย ระบบหายใจเป็นช่องทางที่สารพิษเข้าสู่ร่างกายได้เร็วที่สุดและสารพิษเข้าทางผิวหนังได้ช้าที่สุด ซึ่งการเข้าสู่ร่างกายทางช่องทางใดก็ตาม จะขึ้นอยู่กับปริมาณของสารพิษที่ร่างกายได้รับ ความอิ่มตัวของสารพิษต่อเยื่อบุผนังเซลล์ รูปแบบของสารพิษ และตำแหน่งที่พบสารพิษในสิ่งแวดล้อม สารพิษบางชนิดอาจอยู่ในรูปของสารระเหยหรือเป็นไอ อาจมีโอกาสสูงที่จะเข้าสู่ร่างกายทางระบบหายใจ หากสารพิษอยู่ในน้ำก็อาจเกิดความเป็นพิษต่อระบบทางเดินอาหาร ดังนั้นเมื่อสารพิษเข้าสู่ร่างกายอาจถูกดูดซึมเข้าสู่กระแสเลือด หรืออาจเปลี่ยนรูปเป็นสารพิษชนิดอื่น ซึ่งยากที่จะคาดการณ์ได้ เพราะการออกฤทธิ์ของสารพิษจะมีการเปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ

จุดสำคัญที่สารพิษเข้าสู่ร่างกายได้(กิตติ อินทรานนท์,ม.ป.ป.:149-150) คือ

1. ทางปอด จากการสูดดมไอของสารผงฝุ่นหรือละอองของสารเป็นพิษโดยเฉพาะสารที่มีฤทธิ์กัดกร่อนจะทำลายเยื่อบุจมูกและหลอดลม สารเป็นพิษบางตัวสามารถซึมเข้าสู่กระแสโลหิตได้โดยเฉพาะบริเวณปอด ซึ่งเต็มไปด้วยเส้นโลหิตฝอย การดูดซึมจะเกิดอย่างรวดเร็ว

 2. ทางปาก การกินและดื่มสารพิษจากโรงงานอุตสาหกรรมที่อาจผสมมากับอาหารและเครื่องดื่มเช่นการทำงานในโรงงานผลิตยาฆ่าแมลง ผงฝุ่นที่มาจากกระบวนการผลิตอาจหล่นลงมาบนชามข้าว ถ้วยกาแฟ หรือติดกับบุหรี่ที่สูบก็ได้ การกินสารพิษที่ปะปนมากับอาหารทั้งที่เกิดโดยความประมาทของผู้บริโภคหรือความเห็นแก่ได้ของผู้ผลิต อาจทำให้เกิดอันตรายต่อหลอดอาหาร กระเพาะ หรือลำไส้ได้

 3. ทางผิวหนัง ผิวหนังเป็นเกราะป้องกันสารพิษที่ดีเลิศเพราะผิวหนังเป็นอวัยวะส่วนแรกที่สัมผัสและแตะต้องสารเป็นพิษ โดยปกติเรามักจะเห็นสารพิษถูกขับออกจากผิวหนังมากกว่าถูกดูดซึมเข้าไปแต่ในบางครั้งสารพิษสามารถละลายไขมันบนผิวหนังออกทำให้สารตัวอื่นหรือตัวมันเองซึมเข้าสู่กล้ามเนื้อและกระแสโลหิตได้ง่ายขึ้นสารพิษแทบทุกชนิดโดยเฉพาะในสถานะของเหลวและก๊าซสามารถดูดซึมเข้าสู่ร่างกายได้ทางผิวหนัง

6. ปริมาณและการตอบสนองต่อความเป็นพิษ

สารเคมีทุกชนิดจะมีความเป็นพิษไม่อย่างใดก็อย่างหนึ่งถ้าได้รับเข้าสู่ร่างกายในปริมาณที่มากพอ สารเคมีแต่ละชนิดจะมีช่วงของความเข้มข้นหรือปริมาณที่จะทำให้เกิดพิษต่อร่างกายในระดับที่แตกต่างกันออกไป ในทางพิษวิทยาได้กำหนดเกณฑ์สำหรับบอกระดับความเป็นพิษของสารเคมีขึ้นมาเรียกว่า Threshold Dose ซึ่งหมายถึงปริมาณของสารเคมีที่จะทำให้เริ่มเกิดความเป็นพิษต่อร่างกายขึ้น หากร่างกายได้รับสารเคมีน้อยกว่าค่า Threshold Dose ก็ถือว่ายังไม่ก่อให้เกิดอันตรายต่อร่างกาย เกณฑ์สำหรับบอกระดับความเป็นพิษของสารเคมีที่สำคัญ(สราวุธ สุธรรมมาสา, 2538:279-280)ได้แก่

1. Threshold Limit Value (TLV) หมายถึงค่าความเข้มข้นของสารเคมีในอากาศซึ่งคนปกติที่มีน้ำหนักตัว 60 กิโลกรัม และไม่ป่วยเป็นโรคใด  ๆ จะสามารถรับเข้าสู่ร่างกายได้โดยไม่เกิดผลกระทบใด  ๆ หรืออาจนิยาว่าเป็นค่าความเข้มข้นต่ำสุดของสารที่มีได้ในอากาศ พอที่ผู้ปฏิบัติงานในบริเวณนั้น ทุกวัน  ๆ ละ 8 ชั่วโมง โดยไม่เป็นอันตราย ซึ่งค่าที่กำหนดขึ้นมานี้เพื่อเป็นแนวทางที่บอกอันตรายของสารเป็นพิษได้ ค่า TVL แบ่งออกเป็น

1.1 Threshold Limit Value - Time Weighted Average (TLV-TWA) หมายถึง ค่าความเข้มข้นของสารเคมีในอากาศที่ปลอดภัยสำหรับผู้ปฎิบัติงานจะได้รับในระยะเวลาไม่เกิน 8 ชั่วโมงทำงานติดต่อกันใน 1 วันเป็นเวลา 5 วันต่อสัปดาห์

 1.2 Threshold Limit Value - Short Term Exposure Limit (TLV-STEL) หมายถึง ค่าความเข้มข้นสูงสุดของสารเคมีในอากาศที่ปลอดภัยสำหรับผู้ปฏิบัติงานจะได้รับในระยะเวลา 15 นาที และได้รับซ้ำกันไม่เกิน 4 ครั้งใน 1 วัน แต่ละครั้งต้องห่างกันอย่างน้อย 1 ชั่วโมง ถึงแม้ว่าปริมาณที่ได้รับรวมทั้งหมดจะไม่เกินค่า TLV-TWA ก็ตาม

1.3 Threshold Limit Value - Ceiling Exposure Limit (TLV-C) หมายถึง ค่าความเข้มข้นสูงสุดที่ผู้ปฏิบัติงานจะได้รับขณะใด ๆที่ปฏิบัติงาน จะสูงเกินกว่าค่าความเข้มข้นนี้ไม่ได้เลย

1.4 Permissible Exposure Limit (PEL) หมายถึงปริมาณของสารเคมีที่ผู้ปฏิบัติงานจะสัมผัสกับสารเคมีได้อย่างปลอดภัยซึ่งมักมีค่าใกล้เคียงกับค่า TLV-TWA ค่า PEL เป็นค่าที่ระบุปริมาณของสารเคมีในอากาศอีกค่าหนึ่งที่มักมีการอ้างอิงถึง

2. Lethal Dose (LD50) เป็นค่าบอกความเป็นพิษเฉียบพลันของสารเคมี หมายถึง ปริมาณของสารเคมีซึ่งเมื่อสัตว์ที่ใช้ในการทดลองได้รับเข้าสู่ร่างกายเพียงครั้งเดียวโดยทางการกิน การฉีด หรือ การสัมผัสทางผิวหนัง แล้วทำให้สัตว์เสียชีวิตไปเป็นจำนวนครึ่งหนึ่งในกลุ่มที่ทำการทดลอง ค่า LD50 จะมีหน่วยเป็นมิลลิกรัม หรือ กรัมของสารเคมีต่อน้ำหนักของสัตว์ทดลองเป็นกิโลกรัม

3. Lethal Concentration (LC50) เป็นค่าบอกความเป็นพิษของก๊าซหรือไอของสารเคมีที่ระเหยได้ง่าย ค่า LC50 คือ ค่าความเข้มข้นของสารเคมีในอากาศที่ทำให้สัตว์ทดลองเสียชีวิตไปเป็นจำนวนครึ่งหนึ่งในกลุ่มที่ทำการทดลอง มีหน่วยเป็น ส่วนต่อล้านส่วน (ppm หรือ parts per million ) หรือ มิลลิกรัมต่อลิตร (mg/l) หรือ มิลลิกรัมต่อลูกบาศก์เมตร (mg/cu.m) ของบรรยากาศปรกติในการทำงาน

4. Lowest Dose (LD10) และ Lowest Concentraintion (LC10) เป็นค่าบอกปริมาณหรือ ความเข้มข้นในอากาศ ที่ต่ำที่สุดที่ทำให้สัตว์ทดลองเริ่มเสียชีวิต การบอกระดับความเป็นพิษที่นิยมใช้ทั่วไป ได้แก่ค่า LD50 และ LC50 ซึ่งหากมีค่าตัวเลขที่สูงก็แสดงว่าสารเคมีนั้น ๆ จะมีอันตรายน้อย เนื่องจากต้องได้รับในปริมาณมากจึงจะทำให้สัตว์ทดลองเสียชีวิตไปครึ่งหนึ่งในกลุ่มสัตว์ที่ทำการทดลอง ในขณะที่ค่าตัวเลขต่ำจะแสดงความเป็นพิษที่รุนแรงสูงคือได้รับเพียงเล็กน้อยก็จะทำให้สัตว์ทดลองเสียชีวิตไปครึ่งหนึ่ง ในปัจจุบันมีสารเคมีประมาณ 850 ชนิดเท่านั้นที่มีการทดลองหาค่า TLV และได้รายงานค่าไว้ ส่วนค่า PEL พบว่ามีระบุไว้สำหรับสารเคมีจำนวน 550 ชนิด หลักปฏิบัติที่นิยมทำสำหรับสารเคมีที่ไม่มีค่า TLV หรือ PEL ระบุไว้ให้มักจะใช้ค่า LD50 และ LC50 ซึ่งมีรายงานไว้อย่างแพร่หลายมากกว่า มาเป็นแนวทางบอกระดับความเป็นพิษของสารเคมีแต่ละชนิด

ข้อควรระวังอีกประการหนึ่งเกี่ยวกับการประเมินระดับความรุนแรงของความเป็นพิษของสารเคมีก็คือการที่สารเคมี 2 ชนิดหรือมากกว่ามาผสมรวมกันอาจทำให้เกิดอันตรายจากความเป็นพิษได้รุนแรงมากกว่าการได้รับสารพิษแต่ละตัวก็เป็นได้ ดังนั้น การมีข้อมูลเกี่ยวกับผลกระทบจากสารเคมีชนิดอื่นที่อาจทำให้ทวีความเป็นอันตรายมากขึ้นก็จะเป็นประโยชน์ต่อการประเมินความเสี่ยงได้มากขึ้น

7. ระยะเวลาและความถี่ของการได้รับสารพิษ

ความเป็นพิษของสารเคมีอาจเป็นแบบเฉียบพลันคือทันทีที่ได้รับสารพิษเพียงครั้งเดียวหรือ อาจจะเป็นแบบเรื้อรังคือเกิดขึ้นหลังจากได้รับการสะสมของสารพิษเป็นเวลานาน หรือ บ่อยครั้ง ตัวอย่างของสารเคมีที่มีพิษเฉียบพลัน ได้แก่ ไฮโดรเจนไซยาไนด์ ไฮโดรเจนซัลไฟด์ และไนโตรเจนไดออกไซด์ เป็นต้น ส่วนสารเคมีที่มีพิษสะสม ได้แก่ สารก่อมะเร็ง โลหะหนัก และสารประกอบของโลหะหนัก เป็นต้น ซึ่งความเป็นพิษอาจไม่ปรากฏอาการให้เห็นได้เป็นเวลานานหลาย  ๆปี

หลักโดยทั่วไปมักจะถือว่าความเป็นพิษจะสูงขึ้นหากระยะเวลาที่ได้รับหรือสัมผัสกับสารพิษนานขึ้นและหากความถี่ที่ได้รับสารพิษมีบ่อยครั้งขึ้นก็จะทำให้ความเสี่ยงต่อการได้รับอันตรายจากสารพิษสูงขึ้น ในบางกรณีร่างกายสามารถกำจัดสารพิษบางชนิดออกไปได้เอง ดังนั้นการสัมผัสสารพิษประเภทนี้โดยมีระยะเวลาห่างกันพอสมควรจึงอาจไม่ทำให้เห็นอันตรายที่จะเกิดต่อร่างกายแต่อย่างใด และมักทำให้เข้าใจผิดว่าสารเคมีดังกล่าวไม่เป็นอันตราย ดังนั้นจึงควรศึกษาข้อมูลเกี่ยวกับระยะเวลาและความถี่ของการสัมผัสสารเคมีต่าง  ๆ อย่างรอบคอบและพิจารณาในหลาย  ๆ ด้านเสมอ

จะเห็นได้ว่าผลกระทบที่เกิดจากความเป็นพิษของสารพิษจะก่อให้เกิดความเป็นอันตรายต่อผู้ปฏิบัติงานสามารถประเมินได้จากปัจจัยสำคัญใน 2 ส่วนคือความรุนแรงของสารพิษ และ โอกาสที่ผู้ปฏิบัติงานจะได้รับสารพิษ การประเมินโดยรวมจึงต้องพิจารณาปัจจัยทั้ง 2 ร่วมกันระดับความเป็นพิษอันเนื่องมาจากความรุนแรงของพิษ อาจพิจารณาจากผลกระทบที่จะเกิดขึ้นต่อผู้ปฏิบัติงาน โดยจัดลำดับความรุนแรงได้จากหลักเกณฑ์(นวลศรี ทยาพัชร,2538:106-107) ดังต่อไปนี้

 ระดับที่ 1 ทำให้เกิดอาการหรือความเจ็บป่วยเล็กน้อย ไม่มีผลต่อความสามารถในการปฏิบัติงาน หรือทำให้ความสามารถในการปฏิบัติงาน หรือไม่จำเป็นต้องหยุดงาน

ระดับที่ 2 ทำให้เกิดอาการหรือความเจ็บป่วย จนมีผลต่อการปฏิบัติงาน หรือต้องหยุดงานเพื่อพักรักษาตัวเป็นระยะเวลาสั้น ๆ ไม่เกิน 2-3 วัน และสามารถรักษาจนหายขาดเป็นปรกติได้

ระดับที่ 5 ทำให้เกิดอาการหรือความเจ็บป่วยรุนแรงมากจนกระทั่งถึงแก่ชีวิตต่อผู้คนเป็นจำนวนมาก

สำหรับโอกาสที่ผู้ปฏิบัติงานจะได้รับสารพิษ อาจแบ่งออกเป็นระดับได้ตามหลักเกณฑ์(นวลศรี ทยาพัชร,2538:106-107) ต่อไปนี้

ระดับที่ 5 มีโอกาสที่จะได้รับสารพิษสูงและเห็นได้ชัดเจนว่าจะทำให้เกิดอันตรายต่อผู้ปฏิบัติงานได้โดยง่าย

 เพื่อให้เกิดความเข้าใจในการกำหนดมาตรการและวิธีการที่จะป้องกันควบคุมสารพิษจึงขอยกตัวอย่างแนวคิดในการป้องกันและควบคุมทั่ว ๆไป(สราวุธ สุธรรมมาสา, 2538: 294-296 ) คือ

1) มาตรการด้านวิศวกรรม จะเป็นมาตรการที่มุ่งแก้ไขปัญหาสารพิษโดยใช้เทคโนโลยี เช่น การออกแบบระบบระบายอากาศเฉพาะที่ และระบบระบายอากาศแบบเจือจาง การใช้ระบบเปียกในกระบวนการที่ทำให้เกิดฝุ่น การใช้วัตถุดิบที่มีอันตรายน้อยกว่า การแยกกระบวนการผลิตที่อันตรายออกจากส่วนอื่นที่ไม่เกี่ยวข้อง เป็นต้น

2) มาตรการด้านการศึกษา เป็นมาตรการที่เน้นที่ผู้ที่ปฏิบัติงานและผู้บริหารตัวอย่างวิธีการที่อยู่ในมาตรการนี้ เช่น การศึกษาต่อ การอบรม การฝึกปฏิบัติ การสัมมนา และการประชุมเชิงปฏิบัติการเป็นต้น

3) มาตรการด้านการบังคับ การบังคับในที่นี้ไม่ได้มีความหมายเพียงการกำหนดกฎข้อบังคับขึ้นมาเท่านั้น แต่ยังมีความหมายรวมไปถึงการตรวจตราและสอดส่องว่ามีกากรปฏิบัติตามวิธีการที่กำหนดไว้หรือไม่ และต้องมีบทลงโทษในกรณีที่ไม่ทำตามที่กำหนดไว้

4) มาตรการด้านบริหารจัดการ มาตรการด้านนี้ถูกนำมาใช้แก้ปัญหาสารพิษอย่างกว้างขวาง เช่น การกำหนดนโยบายอาชีวอนามัยและความปลอดภัยในการทำงาน การกำหนดบทบาท หน้าที่ และความรับผิดชอบของบุคลากรฝ่ายต่าง  ๆ อย่างชัดเจนเป็นต้น

5) การป้องกันและควบคุมสารพิษที่ตัวผู้ปฏิบัติงาน การดำเนินการที่ตัวผู้ปฏิบัติงานนั้นมีข้อจำกัดหลายประการเช่น การรู้เท่าไม่ถึงการณ์ การปฏิบัติไม่สม่ำเสมอ และการปฏิบัติผิดหลักการทางวิชาการ เป็นต้น วิธีการที่สามารถนำมาใช้กับผู้ปฏิบัติงานมีหลายวิธีเช่น

การฝึกอบรมและให้ความรู้ ซึ่งสามารถทำได้ในระยะต่าง ๆเช่น ก่อนปฏิบัติงานจริง เริ่มทำงาน ทำงานไปได้ระยะหนึ่ง หรือระยะที่กลับจากพักฟื้นกรณีเจ็บป่วยเนื่องจากสารพิษเป็นต้น

ตั้งเกณฑ์ขั้นต่ำไว้ว่าผู้ปฏิบัติงานควรมีความรู้ในเรื่องความเป็นพิษและทางเข้าสู่ร่างกาย อันตรายของสารพิษที่มีโอกาสพบในการปฏิบัติงาน ระบบการป้องกันและควบคุมสารพิษ วิธีป้องกันตนเองจากสารพิษ วิธีการปฐมพยาบาล รวมถึงอุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคลที่จำเป็นต้องใช้ เป็นต้น

การหมุนเวียนผู้ปฏิบัติงานที่ต้องทำงานในที่ที่ต้องสัมผัสกับสารพิษ เพื่อลดปริมาณสารพิษที่จะเข้าสู่ร่างกายผู้สัมผัส และเป็นการลดระยะเวลาที่ต้องสัมผัสสารพิษด้วย

          -  การใช้อุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคล เช่น การสวมใส่ถุงมือนิรภัย การสวมใส่อุปกรณ์ป้องกันระบบการหายใจ เป็นต้น

          -  การตรวจวัดระดับความเข้มข้นของสารพิษในอากาศที่ผู้ปฏิบัติงานอาจจะได้รับ

          - การตรวจวัดปริมาณสารพิษในร่างกายผู้ปฏิบัติงาน จึงควรนำตัวอย่างเลือด ปัสสาวะ ของผู้ปฏิบัติงานไปตรวจหาปริมาณสารพิษนั้น  ๆ และนำผลการตรวจไปวิเคราะห์กับค่ามาตรฐานที่ควรจะเป็น

          - การกำหนดวิธีการทำงานที่ปลอดภัยให้ผู้ปฏิบัติงานใช้ขณะทำงาน

          - การกำหนกฎความปลอดภัย ให้ผู้ปฏิบัติงานปฏิบัติตามอย่างเคร่งครัด

การที่สารพิษเข้าสู่ร่างกายในปริมาณที่มากพอจะทำให้เกิดอันตรายต่อชีวิตนั้นขึ้นกับองค์ต่าง ๆ เช่น ปริมาณสารเป็นมิลลิกรัมต่อน้ำหนักร่างกายเป็นกิโลกรัม อัตราการดูดซึมของร่างกาย อัตราการขับถ่าย คุณสมบัติของสาร และ การตอบสนองของแต่ละบุคคล ความเป็นพิษของสารใด  ๆ จะผันแปรไปตามปริมาณสารพิษ จำนวนครั้ง และช่องทางที่ได้รับสารพิษ ซึ่งจะมีผลต่อการออกฤทธิ์ว่าจะเกิดพิษเฉียบพลันหรือพิษเรื้อรัง นอกจากนี้ยังมีปัจจัยอื่น  ๆ ที่เกี่ยวข้อง ได้แก่ ชนิดของสัตว์ อายุ เพศ ภาวะโภชนาการ สุขภาพ การตอบสนองต่อสารพิษของแต่ละบุคคล การมีสารเคมีอื่นร่วมด้วย และความสามารถในการปรับตัว ความเป็นพิษของสารเคมีอาจเป็นแบบเฉียบพลัน หรือ อาจจะเป็นแบบเรื้อรัง หลักโดยทั่วไปมักจะถือว่าความเป็นพิษจะสูงขึ้นหากระยะเวลาที่ได้รับหรือสัมผัสกับสารพิษนานขึ้น และหากความถี่ที่ได้รับสารพิษมีบ่อยครั้งขึ้นก็จะทำให้ความเสี่ยงต่อการได้รับอันตรายจากสารพิษสูงขึ้น ดังนั้นจึงควรศึกษาข้อมูลเกี่ยวกับระยะเวลาและความถี่ของการสัมผัสสารเคมีต่าง  ๆ อย่างรอบคอบและพิจารณาในหลาย  ๆ ด้านเสมอ

การบอกระดับความเป็นพิษที่นิยมใช้ทั่วไป ได้แก่ค่า LD50 และ LC50 ซึ่งหากมีค่าตัวเลขที่สูงก็แสดงว่าสารเคมีนั้น  ๆ จะมีอันตรายน้อย ในขณะที่ค่าตัวเลขต่ำจะแสดงความเป็นพิษที่รุนแรงสูงข้อควรระวังประการหนึ่งเกี่ยวกับการประเมินระดับความรุนแรงของความเป็นพิษของสารเคมีก็คือการที่สารเคมี 2 ชนิดหรือมากกว่ามาผสมรวมกันอาจทำให้เกิดอันตรายจากความเป็นพิษได้รุนแรงมากกว่าการได้รับสารพิษแต่ละตัวก็เป็นได้ การกำหนดมาตรการและวิธีการที่จะป้องกันควบคุมสารพิษสามารถทำได้หลายวิธีเช่น การใช้มาตรการด้านวิศวกรรม การใช้มาตรการด้านการศึกษา การใช้มาตรการด้านการบังคับ การใช้มาตรการด้านบริหารจัดการ และการใช้การป้องกันและควบคุมสารพิษที่ตัวผู้ปฏิบัติ เป็นต้น ซึ่งมาตรการและวิธีการเหล่านี้ไม่อาจจัดเป็นสูตรสำเร็จที่จะนำมาแก้ปัญหาอันตรายที่เกิดจากสารพิษทางอุตสาหกรรมได้ถ้าทั้งผู้ประกอบการและผู้ปฏิบัติงานที่ต้องใช้ชีวิตสัมผัสกับสารพิษโดยตรงละเลยที่จะระวังป้องกันและเห็นว่าความรู้เบื้องต้นในเรื่องสารพิษทางอุตสาหกรรมเป็นเรื่องไกลตัว....บทลงโทษที่คืนกลับอาจรุนแรงกว่าที่คาดคิดก็ได้

• กิตติ อินทรานนท์ .วิศวกรรมความปลอดภัย:พื้นฐานของวิศวกร . กรุงเทพฯ : สมาคมวิศวกรรมสถานแห่งประเทศไทย ในพระบรมราชูปถัมภ์ ,ม.ป.ป.
• จารุพงศ์ บุญหลง .พิษวิทยาเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมละอาชีวอนามัย หน่วยที่ 1-8 . นนทบุรี : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช , 2538 .
• สมพูล กฤตลักษณ์ . พิษวิทยาเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมละอาชีวอนามัย หน่วยที่ หน่วยที่ 1-8 . นนทบุรี : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช , 2538 .
• สราวุธ สุธรรมมาสา . พิษวิทยาเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมละอาชีวอนามัย หน่วยที่ หน่วยที่ 9-15 . นนทบุรี : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช , 2538 .
• นวลศรี ทยาพัชร . พิษวิทยาเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมละอาชีวอนามัย หน่วยที่ 1-8 . นนทบุรี : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช , 2538 .