ตัวชี้วัดสำหรับวินิจฉัยผลิตภาพกระบวนการ

โกศล ดีศีลธรรม
Koishi2001@yahoo.com

          ด้วยปัจจัยความเปลี่ยนแปลงจากกระแสแห่งโลกาภิวัฒน์และเงื่อนไขการเปิดการค้าเสรีระหว่างประเทศได้ส่งผลกระทบต่อสภาวะการแข่งขันทางธุรกิจ โดยเฉพาะแรงกดดันต่อการดำเนินงานทางธุรกิจที่ต้องมุ่งสร้างมูลค่าเพิ่ม (Value-added) ด้วยการปรับปรุงผลิตภาพภาพกระบวนการ ซึ่งแนวคิดการสร้างมูลค่าเพิ่มเป็นการสร้างความมั่งคั่งให้กับธุรกิจโดยผ่านกระบวนการแปรรูป เช่น ผู้ผลิตรถยนต์ได้ซื้อชิ้นส่วนเพื่อประกอบเป็นสินค้าหรือกรณีผู้ผลิตอุปกรณ์สื่อสารได้จัดซื้อแผงวงจร (PCB) ซิลิกอนชิปและทรานซิสเตอร์จากผู้ส่งมอบโดยใช้แรงงานและเครื่องจักรสนับสนุนการแปรรูปชิ้นส่วนเป็นสินค้า ด้วยเหตุนี้กระบวนการแปรรูปจึงเป็นส่วนเพิ่มมูลค่าให้กับชิ้นส่วนที่จัดซื้อจากผู้ส่งมอบ ซึ่งแสดงด้วยความสัมพันธ์ ดังนี้

        ยอดขาย    = ยอดจัดซื้อ + มูลค่าเพิ่ม   …… (1)
        มูลค่าเพิ่ม  = ยอดขาย - ยอดจัดซื้อ      …… (2)
                                                  

     รูปที่ 1 ความสัมพันธ์ระหว่างแนวคิดมูลค่าเพิ่มกับยอดขาย    

     มูลค่าเพิ่ม = ค่าจ้างแรงงาน + ค่าเสื่อมราคา + ผลกำไร
     แนวคิดดังกล่าวสามารถใช้วินิจฉัยการสร้างมูลค่าเพิ่มจากกระบวนการผลิต ดังนี้
     มูลค่าเพิ่ม = มูลค่าการผลิต - ค่าวัสดุ - ค่าใช้จ่ายผู้รับเหมาช่วง   
      หรือ  มูลค่าเพิ่ม = กำไรขั้นต้น + ค่าเสื่อมราคา + ดอกเบี้ย + ค่าแรงงาน
 โดยที่ ค่าแรงงาน = เงินเดือน/ค่าจ้าง + สวัสดิการ + ประกันสังคม + เงินเดือนเจ้าหน้าที่ (ไม่รวมโบนัส)

 รูปที่ 2 องค์ประกอบต้นทุนกับมูลค่าเพิ่มการผลิต

     สำหรับการประเมินมูลค่าเพิ่มจัดเป็นช่วงแรกในกระบวนการวินิจฉัยผลิตภาพระดับองค์กรเนื่องจากมูลค่าเพิ่มแสดงถึงมาตรวัดโดยรวมถึงความมั่งคั่งที่เกิดจากผลประกอบการซึ่งถูกใช้เป็นแนวทางจัดทำแผนปรับปรุงการดำเนินงาน โดยทั่วไปมูลค่าเพิ่มที่เกิดจากผลประกอบการได้ถูกจัดสรรให้กับบุคลากรที่มีส่วนร่วมสร้างผลิตผลนั่นหมายถึงมูลค่าเพิ่มจะถูกจัดสรรด้วยรูปค่าจ้างเงินเดือนพนักงาน ค่าเสื่อมราคาในสินทรัพย์ทุนอย่างเครื่องจักร ภาษีและดอกเบี้ย ดังนั้นมูลค่าเพิ่มสามารถหาได้จาก

   1. วิธีการลบออก (Subtract Method)
      ยอดขาย   = ยอดจัดซื้อวัตถุดิบและการบริการ + มูลค่าเพิ่ม                                    
      หรือ มูลค่าเพิ่ม  = ยอดขาย - ยอดจัดซื้อวัตถุดิบและการบริการ

   2. วิธีการบวกเพิ่ม (Addition Method)
     มูลค่าเพิ่ม = ค่าจ้างแรงงาน + ค่าเสื่อมราคา + ผลกำไร + ค่าใช้จ่ายอื่น (ดอกเบี้ยและภาษี)     
     

รูปที่ 3 แนวคิดจัดสรรมูลค่าเพิ่ม

     สำหรับการประเมินมูลค่าเพิ่มสามารถใช้ข้อมูลทางบัญชีเพื่อประเมินผลประกอบการตามรอบการดำเนินงาน ดังนั้นจึงไม่มีความจำเป็นในการแยกระบบจัดเก็บข้อมูลเพื่อใช้ตรวจประเมินผลิตภาพทางมูลค่าเพิ่ม  ส่วนปัจจัยการประเมินประกอบด้วย

- ประสิทธิภาพ ประเมินวัดผลจากอัตราการใช้เครื่องจักร (Machine Utilization) ประสิทธิภาพแรงงาน และปัจจัยที่สร้างความสูญเปล่า 

 - ความประหยัด โดยมุ่งผลลัพธ์จากการใช้ทรัพยากรอย่างเหมาะสม

- ประสิทธิผล คือความสามารถบรรลุผลได้ตามเป้าหมาย ประกอบด้วย ปริมาณ คุณภาพ และเวลาสำหรับการส่งมอบ

     ผลลัพธ์จากการประเมินวัดผลิตภาพช่วยให้ฝ่ายบริหารสามารถวิเคราะห์ประสิทธิผลทางการเงินดังเช่นสภาพคล่องและความสามารถทำกำไร (Profitability) ซึ่งใช้เป็นตัวชี้วัดทางผลิตภาพ (Productivity Indicators) จากการดำเนินงานขององค์กร โดยประเภทตัวชี้วัดจำแนกได้ ดังนี้
- ตัวชี้วัดการจัดการ (Key Management) เป็นตัวชี้วัดภาพรวมกิจกรรมระดับองค์กรและแสดงด้วยสารสนเทศทางการเงิน เช่น ความสามารถทำกำไร เสถียรภาพทางการเงิน (Financial Stability) และสภาพคล่องทางการเงิน  เป็นต้น

- ตัวชี้วัดกิจกรรม (Activity Indicators) เป็นมาตรวัดที่ผู้บริหารตั้งแต่ระดับกลางขึ้นไปใช้สำหรับวิเคราะห์ซึ่งแสดงถึง ต้นทุน ระดับกิจกรรม และอัตราการใช้ทรัพยากร

- ตัวชี้วัดการดำเนินงาน (Operational Indicators) โดยผู้บริหารระดับต้นและหัวหน้างานเป็นผู้ใช้ข้อมูลดังกล่าวเพื่อการเทียบเคียงผลการดำเนินงานกับระดับมาตรฐาน เช่น อัตราการเกิดของเสีย อัตราการส่งมอบล่าช้า เป็นต้น
    

รูปที่ 4 ความสัมพันธ์ระหว่างตัวชี้วัด

    สำหรับการประเมินผลจากโครงการพัฒนาผลิตภาพหรือไคเซ็นมักแสดงผลลัพธ์เชิงปริมาณ ดังนั้นหัวหน้างานจึงมักเทียบเคียงระหว่างผลลัพธ์ก่อนกับหลังดำเนินโครงการปรับปรุง ซึ่งตัวเลขเหล่านี้ได้ถูกใช้เป็นตัวชี้วัดสำหรับควบคุมงานประจำวันและการร่างแผนงาน โดยจำแนกได้ตามประเภท ดังนี้
- ประสิทธิภาพหน่วยเวลา                : อัตราความพร้อมทำงาน ประสิทธิภาพการปฏิบัติงาน
- ประสิทธิภาพในหน่วยปริมาณวัสดุ : อัตราผลิตผลดี (Yield)
- ประสิทธิภาพในหน่วยของแรงงาน  : อัตราการมาทำงาน
- ประสิทธิภาพในหน่วยของผลิตภาพเชิงคุณภาพ : อัตราส่วนการเกิดของเสีย

   โดยทั่วไปตัวชี้วัดทางปัจจัยนำเข้าหรือทรัพยากรการผลิตได้มุ่งการวัดผลจากองค์ประกอบทางต้นทุน ประกอบด้วย

- มูลค่าเพิ่มการผลิตต่อแรงงาน  (Production per Employee) แสดงถึงประสิทธิภาพเชิงมูลค่าจากการทำงานของพนักงานแต่ละคนเมื่อเทียบกับมูลค่าการขาย นั่นคือแรงงาน 1 คน สามารถสร้างยอดขายให้กิจการเป็นมูลค่าเท่าไร หากตัวชี้วัดดังกล่าวมีค่าสูงแสดงถึงประสิทธิภาพแรงงานสูง อย่างไรก็ตามการเพิ่มขึ้นหรือลดลงของมูลค่าผลิตผลอาจไม่ได้เกิดจากประสิทธิภาพแรงงานแต่อาจเป็นเพราะการเปลี่ยนแปลงปัจจัยราคาหรือปริมาณการขาย ดังนั้นการใช้มูลค่าเพิ่มสำหรับการวิเคราะห์จะมีความถูกต้องกว่าเพราะมูลค่าเพิ่มคือมูลค่าที่เกิดจากการดำเนินการของหน่วยผลิตที่เพิ่มให้กับรายการซึ่งจัดซื้อจากผู้ส่งมอบและพิจารณาร่วมกับตัวชี้วัดอื่นที่มีความเกี่ยวข้องจะช่วยยืนยันความถูกต้อง

                      
     มูลค่าเพิ่มการผลิตต่อแรงงาน  = รายรับจากการขายผลิตผล/จำนวนแรงงานรวม

- มูลค่ากระบวนการต่อแรงงาน (Processing Amount per Employee) สำหรับการวัดการผลิตภาพแรงงานเชิงมูลค่าเพิ่ม (Value-added Productivity) ได้บ่งบอกถึงประสิทธิภาพแรงงานหนึ่งหน่วยที่สร้างมูลค่าเพิ่มจากกระบวนการผลิตหลังหักค่าใช้จ่ายแล้ว หากตัวชี้วัดดังกล่าวสูงแสดงถึงประสิทธิภาพแรงงานต่อมูลค่าเพิ่มสูง แต่ทางปฏิบัติควรพิจารณาร่วมกับมูลค่าการผลิตต่อแรงงาน (Production Amount per Employee)

     มูลค่ากระบวนการต่อแรงงาน = (รายรับจากการขาย - ค่าวัตถุดิบ – ค่าใช้จ่ายระบบสนับสนุน - ค่าผู้รับเหมา) /จำนวนแรงงานรวม

- อัตราส่วนมูลค่ากระบวนการ (Processing Amount Ratio) คืออัตราส่วนระหว่างมูลค่าการขายสุทธิกับมูลค่าการขายสินค้าที่ผลิต โดยมุ่งความมีประสิทธิภาพในการบริหารต้นทุนที่เกี่ยวข้อง ประกอบด้วย ค่าวัตถุดิบ ค่าชิ้นส่วนที่ใช้ในกิจกรรมการผลิต และค่าจ้างผู้รับเหมา ดังนั้นหากตัวชี้วัดดังกล่าวมีค่าสูงกว่าค่าเฉลี่ยอุตสาหกรรมแสดงว่ากิจการมีประสิทธิภาพในการควบคุมต้นทุน แต่หากมีค่าต่ำแสดงว่าขาดประสิทธิภาพควบคุมต้นทุนซึ่งเป็นการช่วยตรวจสอบจุดรั่วไหลของค่าใช้จ่ายที่อาจเกิดขึ้นในองค์กร

   อัตราส่วนมูลค่ากระบวนการ  = (รายรับ - ค่าวัตถุดิบ - ค่าใช้จ่ายระบบสนับสนุน - ค่าจ้างผู้รับเหมา) / รายรับจากการขายผลิตผล

- ผลตอบแทนบุคลากรต่อมูลค่าเพิ่ม (Personal Expense to Processing Amount Ratio) ได้ถูกใช้พิจารณาร่วมกับมูลค่าเพิ่มการผลิตต่อหน่วยแรงงานเพื่อจัดสรรผลตอบแทนให้กับพนักงาน ซึ่งแสดงถึงค่าใช้จ่ายที่กิจการจ่ายให้กับพนักงานในรูปเงินเดือน โบนัส และสวัสดิการเทียบกับมูลค่าเพิ่มที่พนักงานร่วมกันสร้างขึ้น หากค่าตัวชี้วัดดังกล่าวสูงแสดงว่ามูลค่าเพิ่มในกิจการได้ถูกจัดสรรไปสู่พนักงานมากหรือผลตอบแทนในส่วนเจ้าของทุนต่ำ ซึ่งตัวชี้วัดนี้อาจใช้เป็นเกณฑ์ตัดสินใจเรื่องนโยบายค่าจ้างแรงงาน

  ผลตอบแทนบุคลากรต่อมูลค่าเพิ่ม =  ค่าตอบแทนแรงงานรวม/ (รายรับ - ค่าวัตถุดิบ - ค่าใช้จ่ายระบบสนับสนุน - ค่าจ้างผู้รับเหมาภายนอก

 รูปที่ 5 ความสัมพันธ์ระหว่างมูลค่าการผลิตกับมูลค่ากระบวนการ

- ประสิทธิภาพการลงทุนเครื่องจักร (Efficiency of Machinery Investment Ratio) แสดงถึงการลงทุนในสินทรัพย์ประเภทเครื่องจักรว่ามีความเหมาะสมเพียงใดหรือเกิดการใช้เครื่องจักรได้เต็มที่หรือไม่ หากค่าสัดส่วนต่ำแสดงว่าเครื่องจักรในสายการผลิตได้ถูกใช้ในกิจกรรมการผลิตเพื่อสร้างมูลค่าเพิ่มต่ำกว่าที่ควรจะเป็น ซึ่งกรณีดังกล่าวอาจเกิดจากการลงทุนเครื่องจักรมากเกินกว่าระดับกิจกรรมการผลิตจริงหรืออาจเกิดจากการจัดการเครื่องจักรไม่ดีพอ รวมทั้งการใช้เครื่องจักรไม่ถูกวิธีจึงทำให้ผลิตได้ไม่เต็มกำลัง 

   ประสิทธิภาพการลงทุนเครื่องจักร = (รายรับ - ค่าวัตถุดิบ - ค่าใช้จ่ายระบบสนับสนุน - ค่าจ้างผู้รับเหมาภายนอก) /ค่าเฉลี่ยเครื่องจักรที่ใช้ในกิจกรรมการผลิต

- มูลค่าเครื่องจักรต่อแรงงาน (Value of Machines per Employee) แสดงถึงความเข้มข้นในการลงทุนด้านเครื่องจักร โดยเฉพาะความสัมพันธ์ของเครื่องจักรที่ถูกใช้ในการดำเนินงานต่อจำนวนพนักงานว่ามีความเหมาะสมเพียงใด ซึ่งความเหมาะสมขึ้นกับประเภทอุตสาหกรรม เช่น อุตสาหกรรมอิเล็กทรอนิกส์เป็นอุตสาหกรรมที่เน้นทุนการลงทุน (Capital Intensive) ได้มีค่าสัดส่วนสูงกว่าอุตสาหกรรมสิ่งทอที่จัดเป็นอุตสาหกรรมแบบเน้นแรงงาน (Labor Intensive) หากโรงงานผลิตแผงวงจรอิเล็กทรอนิกส์มีค่าสัดส่วนดังกล่าวสูงกว่าธุรกิจเสื้อผ้าสำเร็จรูปก็ไม่ได้หมายความว่าโรงงานดังกล่าวเกิดการลงทุนมากเกินไป

        มูลค่าเครื่องจักรต่อแรงงาน = ค่าเฉลี่ยมูลค่าเครื่องจักรที่ใช้ในกิจกรรมการผลิต/ จำนวนแรงงานรวม

- ต้นทุนค่าวัตถุดิบต่อมูลค่าการผลิต (Material Cost to Production Value Ratio) แสดงถึงสัดส่วนค่าวัตถุดิบต่อมูลค่าผลิตผล หากค่าสัดส่วนดังกล่าวสูงขึ้นเมื่อเทียบกับค่าเฉลี่ยในรอบการดำเนินงานที่ผ่านมาอาจเกิดจากกระบวนการจัดหาวัตถุดิบไม่มีคุณภาพพอหรือเกิดความเสียหายจากการจัดเก็บไม่ดี ดังนั้นการปล่อยให้ค่าวัตถุดิบสูงเกินไปก็จะมีผลกระทบต่อต้นทุนส่วนอื่นและผลกำไรของกิจการ ซึ่งควรพิจารณาร่วมกับอัตราการหมุนวัตถุดิบ (Raw Materials Turnover)

        ต้นทุนค่าวัตถุดิบต่อมูลค่าการผลิต =    ค่าวัตถุดิบ /มูลค่าผลิตผล

- ต้นทุนแรงงานต่อมูลค่าการผลิต (Labor Cost to Production Value Ratio) แสดงอัตราค่าตอบแทนแรงงานทางตรงต่อมูลค่าผลิตผลและแสดงถึงความเข้มข้นของปัจจัยแรงงาน ในกรณีที่มีการปรับขึ้นค่าแรงอาจทำให้อัตราส่วนนี้สูงขึ้นแต่ไม่ได้หมายความว่าจะเป็นผลลบต่อกิจการเสมอไปแต่ควรพิจารณาร่วมกับมูลค่ากระบวนการต่อหน่วยแรงงาน หากสัดส่วนนี้เพิ่มขึ้นน้อยกว่าการเพิ่มของมูลค่ากระบวนการต่อหน่วยแรงงานแสดงว่ากิจการมีผลิตภาพแรงงานสูงเมื่อเทียบกับค่าแรงที่เพิ่มขึ้น

          ต้นทุนแรงงานต่อมูลค่าการผลิต = (ค่าตอบแทนแรงงานประจำ + ค่าตอบแทนแรงงานชั่วคราว) /มูลค่าผลิตผล

     ปัจจุบันองค์กรชั้นนำได้ให้ความสำคัญการประเมินผลิตภาพด้วยแนวคิดมูลค่าเพิ่มทั้งในระดับธุรกิจและระดับฝ่ายงานซึ่งทำให้ผู้บริหารได้ทราบผลการดำเนินงานเพื่อจัดสรรทรัพยากรสนับสนุนอย่างเหมาะสม รวมทั้งกำหนดแนวทางปรับปรุงกระบวนการธุรกิจและการตัดสินใจปรับเปลี่ยนกลยุทธ์ดำเนินงาน ดังนั้นการประเมินผลิตภาพด้วยแนวคิดมูลค่าเพิ่มจึงมีบทบาทสนับสนุนการปรับปรุงกระบวนการทำงาน ซึ่งทำให้เกิดการลดต้นทุนและสร้างความสามารถการแข่งขันให้กับธุรกิจ