แผนงานป้องกันและควบคุมการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย (ตอนที่ 2)
(Hazardous Materials Spill/Leak Prevention and Control Plans)

ศิริพร วันฟั่น

          ในตอนแรกนั้นได้กล่าวถึง องค์ประกอบแรกของแผนงานป้องกันและควบคุมการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย คือ มาตรการป้องกันและเฝ้าระวังสำหรับการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย (Hazardous Materials Spill/Leak Prevention and Precaution Measures) ในส่วนที่เกี่ยวข้องกับการจัดเก็บ (Storage) และการขนส่ง (Transportation) กันไปแล้ว

          ในตอนแรกนั้นได้กล่าวถึง องค์ประกอบแรกของแผนงานป้องกันและควบคุมการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย คือ มาตรการป้องกันและเฝ้าระวังสำหรับการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย (Hazardous Materials Spill/Leak Prevention and Precaution Measures) ในส่วนที่เกี่ยวข้องกับการจัดเก็บ (Storage) และการขนส่ง (Transportation) กันไปแล้ว

ดังนั้นในตอนที่ 2 นี้ จะกล่าวเพิ่มเติมในส่วนที่เหลือคือ การเคลื่อนย้าย (Transfers) การดำเนินการและใช้งาน (Handling & Usage) และการกำจัด (Disposal) นอกจากนี้แล้ว ก็จะขอกล่าวต่อไปถึงองค์ประกอบที่สองของแผนงานฯ นั่นก็คือ มาตรการควบคุมการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย (Hazardous Materials Spill/Leak Control Measures)

1.3 การเคลื่อนย้าย (Transfers)
          ในที่นี้จะหมายถึง การถ่ายเท (Decanting) วัตถุอันตรายหรือสารเคมีอันตรายจากภาชนะบรรจุเดิมไปสู่ภาชนะบรรจุอื่น เช่น ถ่ายเทปริมาณสารเคมีทั้งหมดจากถังบรรจุเก่าที่ใกล้เสื่อมสภาพไปยังถังบรรจุใหม่ที่มีขนาดเท่าเดิมหรือมีขนาดใหญ่กว่า หรือเป็นการถ่ายเทปริมาณสารเคมีเพียงบางส่วนจากภาชนะบรรจุเดิมที่มีขนาดใหญ่ไปยังภาชนะบรรจุที่มีขนาดเล็กกว่า

          - ในทุก ๆ ครั้ง เมื่อจำเป็นต้องมีการถ่ายเทวัตถุอันตรายหรือสารเคมีอันตรายจากภาชนะบรรจุเดิมไปสู่ภาชนะบรรจุอื่น ๆ ก่อนเริ่มดำเนินการนั้น ควรให้ความใส่ใจกับขนาดของภาชนะบรรจุเดิมและภาชนะบรรจุใหม่ ซึ่งต้องสามารถและมีความเหมาะสมที่จะรองรับการถ่ายเทนั้นได้ เพื่อหลีกเลี่ยงการไหลล้น และยังต้องตรวจสอบสภาพความสมบูรณ์ของภาชนะบรรจุเดิมและภาชนะที่มารองรับโดยต้องไม่ให้มีรูรั่วและทำด้วยวัสดุโครงสร้างที่เข้ากันได้กับสารอันตราย (Compatibility) รวมถึงพึงกระทำอย่างระมัดระวัง และเฝ้าติดตามอยู่ตลอดจนเสร็จสิ้นกระบวนการถ่ายเท

          - การถ่ายเทวัตถุอันตรายหรือสารเคมีอันตรายจากจากภาชนะบรรจุเดิมไปสู่ภาชนะบรรจุอื่น ๆ ควรพิจารณาใช้ปั๊ม (Pumps) หรือกาลักน้ำ (Siphoning) หรือเครื่องมือกลไกอื่น ๆ มากกว่าการใช้วิธีริน (Pouring) โดยตรงไปยังภาชนะบรรจุใหม่ เพราะมีความเสี่ยงที่จะเกิดการกระเพื่อมจนกระเด็นหรือกระฉอกใส่ผู้ปฏิบัติงาน หรือหกเลอะได้

          - ถ้าจำเป็นต้องใช้วิธีรินจากภาชนะบรรจุที่มีขนาดใหญ่ (เช่น ถังบรรจุ) ก็ต้องมีอุปกรณ์ช่วยประคองรองรับน้ำหนักเพื่อให้มีความมั่นคงไม่เคลื่อนไหวไปมา รวมถึงมีอุปกรณ์รองรับการหกเลอะไว้ข้างใต้ เช่น ถาดรอง (Spill Trays) (ดูรูปประกอบ)

การถ่ายเทสารอันตรายโดยใช้การรินจากภาชนะบรรจุที่มีขนาดใหญ่ ควรมีอุปกรณ์ช่วยประคองรองรับน้ำหนัก และมีอุปกรณ์รองรับการหกเลอะไว้ข้างใต้ เช่น ถาดรอง (Spill Trays)

          - ไม่ควรมีการแบ่งบรรจุสารเคมีอันตรายภายในคลังสินค้า ควรให้มีการเบิกจ่ายไปทั้งภาชนะบรรจุแล้วทำการแบ่งใช้ในบริเวณหน่วยผลิตหรือหน่วยงานที่มีอุปกรณ์ที่เหมาะสมและมีการควบคุมที่ดีกว่า

          - เมื่อจะมีการถ่ายเทของเหลวไวไฟ (Flammable Liquid) จากถังบรรจุ ต้องมั่นใจว่าทั้งถังบรรจุเดิมและภาชนะบรรจุที่มารองรับนั้น มีการต่อสายดินและพ่วงกัน (Grounded & Bonded) เพื่อป้องกันการระเบิดที่มีสาเหตุเริ่มมาจากการสปาร์กของไฟฟ้าสถิตย์ (Static Electric Spark)

1.4 การดำเนินการและใช้งาน (Handling & Usage)
          - ก่อนเริ่มทำงานทุกครั้ง ควรมีการวางแผนงานล่วงหน้าเสมอ ตรวจสอบความพร้อมทั้งตัวผู้ปฏิบัติงาน เครื่องมือ ระบบกลไก อุปกรณ์ และรับรู้ประเภท อันตรายและวิธีป้องกันจากสารอันตรายที่ต้องใช้งานหรือเกี่ยวข้อง มีเอกสารข้อมูลความปลอดภัยสารเคมี (MSDS) มั่นใจว่ารับทราบและสามารถที่จะเข้าถึงตำแหน่งที่เก็บชุดอุปกรณ์ควบคุมการหกรั่วไหล (Spill Kits) รับรู้และปฏิบัติตามมาตรฐานขั้นตอนปฏิบัติงานได้อย่างปลอดภัย (Standard Operating Procedures: SOP) อย่างเคร่งครัด รวมถึงรับรู้ขั้นตอนรับมือเหตุหกรั่วไหล (Spill Response Procedures)

          - พื้นที่ปฏิบัติงานต้องมีความเป็นระเบียบเรียบร้อย สะอาด ไม่มีสิ่งของหรือภาชนะบรรจุสารอันตรายวางระเกะระกะบนทางเดินหรือวางหมิ่นเหม่บนโต๊ะทำงาน ที่อาจทำให้เกิดการสะดุด หรือภาชนะบรรจุตกหล่น จนแตกหรือพลิกคว่ำ อันอาจนำมาซึ่งการหกเลอะหรือรั่วไหลได้

          - เลือกใช้อุปกรณ์ที่ใช้งานกับสารอันตรายที่มีความคงทน สามารถลดความเสี่ยงจากการแตกหักได้ เช่น ภาชนะเครื่องแก้วที่ทนไฟ (Pyrex)

          - คำนวณปริมาณสารอันตรายเท่าที่จำเป็นต่อการใช้งานในแต่ละช่วงระยะเวลาการทำงาน (เช่น รายสัปดาห์) ไม่ควรเก็บสำรองไว้ในพื้นที่งานเกินความจำเป็น

1.5 การกำจัด (Disposal)
          - ต้องมีการวางแผนงานตั้งแต่ต้นโดยการจะนำสารอันตรายชนิดใด ๆ มาใช้งานนั้น ต้องรับทราบวิธีการกำจัดหรือทิ้งสารอันตรายชนิดนั้น ๆ ได้อย่างเหมาะสมตามที่ผู้ผลิตหรือทางการระบุไว้อย่างแน่ชัดเสียก่อน และควรจัดทำแผนงานกำจัดสารอันตรายที่เป็นของเสียหรือของเหลือใช้ ที่ระบุถึงวิธีการปฏิบัติโดยละเอียด ตั้งแต่การรวบรวม การคัดแยกประเภท การขนส่ง และการทำลายที่เหมาะสม

มีการกำหนดตารางเวลาในการตรวจสอบปริมาณและการกำจัดตามลำดับความเหมาะสมสำหรับสารอันตรายแต่ละชนิดที่จะถูกกำจัด รวมไปจนถึงมาตรการจัดการกับภาชนะบรรจุที่ไม่ปรากฏฉลากติดอยู่ และข้อควรระวังในการใช้สารอันตรายระหว่างการทำงานตามปกติ เช่น การใช้ถังขยะ หรือการทิ้ง หรือชะล้างสารเคมีลงท่อระบายน้ำ เป็นต้น

          - จัดเก็บสารอันตรายที่รอการกำจัดหรือรอทิ้งให้แยกออกจากวัสดุเหลือใช้หรือขยะทั่วไป และอยู่ในสถานที่จัดเก็บที่มีหลังคาหรือสิ่งกำบัง เพราะการปล่อยทิ้งไว้เผชิญกับสภาพอากาศที่เปลี่ยนแปลงภายนอก (เช่น ฝนตก อากาศร้อน น้ำท่วม) อาจมีผลต่อการเสื่อมสภาพของภาชนะบรรจุแล้วรั่วไหลออกมาได้

          - เลือกภาชนะบรรจุที่ทำด้วยวัสดุที่เหมาะสมสำหรับบรรจุสารอันตรายที่รอการกำจัดหรือรอทิ้ง เพื่อป้องกันการกัดกร่อนที่จะทำให้ภาชนะบรรจุรั่วได้ มีฝาปิดสนิท (อย่าทิ้งกรวยไว้ที่ปากภาชนะบรรจุ) รวมถึงปิดฉลากบนภาชนะบรรจุสารอันตรายทุกชิ้นที่รอการกำจัดให้ชัดเจน และจัดทำป้ายเตือนให้รับรู้

          - หากต้องการเก็บสารอันตรายที่รอการกำจัดโดยการเทผสมรวมกัน ควรแน่ใจว่าสารอันตรายที่จะเทผสมลงไปนั้นเข้ากันได้ โดยจะไม่ทำให้เกิดปฏิกิริยาต่อเนื่องใด ๆ ที่จะทำให้เกิดอันตรายขึ้นมา

          - แยกกำจัดสารเคมีที่ละลายน้ำได้ออกจากสารเคมีอินทรีย์ เนื่องจากสารเคมีที่ละลายน้ำได้มักจะสามารถกำจัดได้ในระบบบำบัดน้ำเสียจากโรงงานโดยทั่วไป ส่วนสารเคมีอินทรีย์ที่ไม่ละลายน้ำมักจะต้องใช้วิธีการกำจัดแบบพิเศษ

          - สำหรับขวดที่ใช้บรรจุของเหลวที่รอการกำจัด ควรมีพื้นที่ว่างในขวดเหลืออยู่อย่างน้อย 20 % เพื่อรองรับการขยายตัวของไอระเหยที่เกิดขึ้นภายในขวด และเพื่อลดโอกาสจากการหกไหลอันเนื่องมาจากการพลั้งเผลอเติมจนไหลล้นขวด

2. มาตรการควบคุมการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย (Hazardous Materials Spill / Leak Control Measures)
          จะมีองค์ประกอบหลักที่สำคัญ 2 ส่วนคือ การเตรียมความพร้อมรับมือเหตุหกรั่วไหล (Spill Response Preparation) และขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหล (Spill Response Procedures)

2.1 การเตรียมความพร้อมรับมือเหตุหกรั่วไหล (Spill Response Preparation)
ประกอบไปด้วยองค์ประกอบย่อย 5 ประเด็นด้วยกันคือ

2.1.1 บทบาทหน้าที่และความรับผิดชอบ (Roles & Responsibility) ควรมีกำหนดตัวบุคคลและระบุถึงบทบาทภาระหน้าที่รับผิดชอบ เพื่อสร้างความเข้าใจให้ตรงกันและลดความวุ่นวายสับสนในยามที่เกิดเหตุการณ์ขึ้นจริง โดยมีรายละเอียดดังนี้คือ

• หน่วยงาน (Departments)
          - ดำเนินมาตรการในการป้องกันความเสี่ยงต่อการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย

          - พัฒนาขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหล ที่มีลักษณะเฉพาะในแต่ละพื้นที่ (Site-specific) ที่มีการใช้หรือจัดเก็บวัตถุอันตรายที่แสดงถึงความเสี่ยงเฉพาะอันขึ้นอยู่กับการสัมผัส เช่น หน่วยงานการผลิต หน่วยงานคลังสินค้า หน่วยงานซ่อมบำรุง ฯลฯ

          - ระบุตัวบุคคลที่ได้รับมอบหมายให้เป็นสมาชิกของทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลของวัตถุอันตราย (Hazmat Spill Response Team) และพร้อมให้การสนับสนุนในด้านต่าง ๆ

• ผู้ปฏิบัติงานทั่วไป (Workers)
          - ผู้ปฏิบัติงานในทุก ๆ ส่วนที่มีโอกาสเกิดเหตุหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย ควรมีบทบาท ภาระหน้าที่รับผิดชอบในการดำเนินการตามขั้นตอนการทำงานที่ปลอดภัย ด้วยความระมัดระวังในแต่ละช่วงของกิจกรรมการทำงาน เพื่อที่จะมีส่วนช่วยในการป้องกันและลดโอกาสหกรั่วไหลของวัตถุอันตราย (ตามที่ได้กล่าวไว้ในส่วนของมาตรการป้องกันและเฝ้าระวังสำหรับการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย)

          - ให้ความร่วมมือกับหัวหน้างานและทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ ในการที่จะดำเนินการตามแผนงานป้องกันและควบคุมการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตรายในพื้นที่งานของตนเอง

• หัวหน้างานตามสายงาน (Line Supervisors)
          - มั่นใจว่ามีจำนวนบุคลากรที่ได้รับการฝึกอบรมในการรับมือกับเหตุหกรั่วไหลอย่างเพียงพอสำหรับพื้นที่งานที่รับผิดชอบ

          - จัดสรรการฝึกอบรมที่มีลักษณะเฉพาะสำหรับพื้นที่งานที่รับผิดชอบ (Site-specific Training)

          - มั่นใจว่ามีอุปกรณ์รับมือเหตุหกรั่วไหลที่เหมาะสมและเพียงพอสำหรับพื้นที่งานที่รับผิดชอบ

          - ดำเนินการในทุกขั้นตอนที่จำเป็นต่อการลดโอกาสการเกิดเหตุหกเลอะหรือรั่วไหล เมื่อยามที่ต้องทำงานกับวัตถุอันตราย (ตามที่ได้กล่าวไว้ในส่วนของมาตรการป้องกันและเฝ้าระวังสำหรับการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย)

          - ให้ความร่วมมือกับหน่วยงาน และทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ ในการที่จะดำเนินการตามแผนงานป้องกันและควบคุมการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตรายในพื้นที่งานที่รับผิดชอบ

• ทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลของวัตถุอันตราย (Hazmat Spill Response Team)
          - จัดตั้งและรวบรวมทีมงาน โดยมีการคัดเลือกหัวหน้าทีม รองหัวหน้า ผู้ประสานงาน และสมาชิกที่มาจากแต่ละหน่วยงานที่มีโอกาสเกิดเหตุหกรั่วไหล (ควรพิจารณาถึงบุคคลสำรองในแต่ละตำแหน่งไว้ด้วย) ทั้งนี้อย่างน้อย ๆ ควรมีสมาชิกทีมงานฯ 2 คน ในแต่ละกะทำงานหรือพิจารณาตามความเหมาะสมของแต่ละสถานที่ปฏิบัติงาน และผู้ที่ถูกระบุว่าเป็นสมาชิกของทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ จะต้องประสานความช่วยเหลือในยามเกิดเหตุขึ้น ซึ่งรวมไปถึงการเรียกกำลังเสริมและการเตรียมพร้อมในช่วงของการทำงานล่วงเวลาด้วย

          - ทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ ถือว่าเป็นส่วนหนึ่งของทีมงานรับมือเหตุฉุกเฉิน (Emergency Response Teams) โดยมีหน้าที่หลักในการเข้าระงับเหตุฉุกเฉินประเภทการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย ให้ความช่วยเหลือเจ้าหน้าที่ในหน่วยงาน หรือพื้นที่งานที่เกิดเหตุ

โดยขอบเขตภาระหน้าที่ของทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ และเจ้าหน้าที่ของหน่วยงานใด ๆ ในการรับมือกับวัตถุอันตรายที่หกรั่วไหลนั้น อาจจะมีความแตกต่างกันไปบ้างตามแต่นโยบายและข้อจำกัดของแต่ละหน่วยงาน (เช่น จำนวนบุคลากรในหน่วยงาน ระดับของการฝึกอบรมลักษณะงาน ความเสี่ยง หรือชนิดของวัตถุอันตราย) แต่ทั้งนี้ทั้งนั้น โดยทั่วไปแล้วจะจำกัดอยู่ที่ระดับความเสี่ยงของเหตุการณ์และขีดความสามารถที่จะควบคุมสถานการณ์ไว้ได้อย่างปลอดภัย

ซึ่งถ้าพิจารณาเบื้องต้นแล้วว่าอยู่นอกเหนือขีดความสามารถที่จะควบคุมไว้ได้ เช่น ระดับความเสี่ยงเชื่อมโยงกับโอกาสที่จะเกิดเพลิงไหม้ ระเบิด ปฏิกิริยาเคมีที่ไม่ทราบ การรั่วไหลอย่างต่อเนื่องจากท่อส่งสารอันตราย หรืออันตรายใด ๆ ที่มีวี่แววว่าไม่สามารถที่จะควบคุมไว้ได้ ก็ต้องรีบติดต่อประสานงานขอคำชี้แนะจากผู้ชำนาญการหรือส่งมอบภารกิจให้หน่วยงานระงับเหตุอุบัติภัยสารอันตรายจากภายนอก (อาจเป็นหน่วยงานเอกชนหรือของรัฐฯ) เข้าดำเนินการแทนอย่างเร่งด่วน

          - จัดสรรการฝึกอบรมที่มีลักษณะเฉพาะสำหรับพื้นที่งานที่รับผิดชอบ (Site-specific Training) ให้กับบุคลากรในแต่ละหน่วยงาน ซึ่งเป็นผู้ที่ปฏิบัติการกับวัตถุอันตรายและผู้ที่มีความเสี่ยงในการเข้ามาข้องเกี่ยวในเหตุการณ์หกรั่วไหลหรือเหตุฉุกเฉิน

          - ดำเนินการตรวจสอบตามปกติสำหรับพื้นที่งานต่าง ๆ เพื่อให้มั่นใจว่าชุดอุปกรณ์ควบคุมการหกรั่วไหล (Spill Kits) อยู่ในสภาพพร้อมใช้งาน และมีความเหมาะสมกับวัตถุหรือสารอันตรายที่ใช้ดำเนินการในพื้นที่นั้น ๆ

          - จดบันทึกและเก็บรักษาข้อมูลที่ได้จากการตรวจสอบ การฝึกอบรม และการบำรุงรักษาชุดอุปกรณ์ควบคุมการหกรั่วไหล (Spill Kits)

          - ทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ ทุกคนต้องเป็นบุคคลที่มีความพร้อมทั้งทางด้านร่างกายและจิตใจ เพราะในยามที่เกิดเหตุการณ์ขึ้นจริงนั้นอาจจะต้องใช้ทั้งสมรรถภาพร่างกายที่แข็งแรง และการตัดสินใจที่เด็ดขาด ถูกต้อง (โดยอยู่บนพื้นฐานของความมีสติ รอบคอบและมีไหวพริบ)

เพราะถ้ามีปัญหาทางด้านสุขภาพ เช่น เกี่ยวกับระบบหลอดเลือดและหัวใจ (Cardiovascular System) หรือการทำงานของปอด (Pulmonary Function) ก็อาจประสบปัญหาในยามที่จำเป็นต้องใช้เครื่องป้องกันระบบหายใจ (Respiratory Protection) ได้ ดังนั้นจึงควรดำเนินการทดสอบและพิจารณากลั่นกรองด้วยความรอบคอบในการคัดเลือกสมาชิกของทีมงานฯ ทุกคน ทั้งนี้ก็เพื่อความมีประสิทธิภาพและความปลอดภัยของทีมงานนั่นเอง

          • หน่วยงานอาชีวอนามัย ความปลอดภัย สุขอนามัย และสิ่งแวดล้อม (Occupational Safety Health & Environment: OSHE Department)
          - จัดสรรการฝึกอบรมให้กับบุคลากรในแต่ละหน่วยงานที่ถูกระบุว่าเป็นสมาชิกของทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ และผู้ปฏิบัติงานคนอื่น ๆ ที่อาจมีความจำเป็นต้องได้รับการฝึกอบรมในระดับนี้ ซึ่งประเด็นในการฝึกอบรมจะเกี่ยวข้องกับการทบทวนแนวทางดำเนินการตามแผนงานป้องกันและควบคุมการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตราย

การประเมินอันตราย การใช้และการเลือกใช้อุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคล การฝึกอบรมตามขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหล ขั้นตอนการรายงานสถานการณ์ และการทบทวนบทบาทหน้าที่รับผิดชอบของสมาชิกทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ

          - ให้ความช่วยเหลือต่อหน่วยงานและทีมงานรับมือกับเหตุหกรั่วไหลฯ ในการพัฒนาขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหลเฉพาะพื้นที่ (Site-specific Spill Response Procedures) และชุดอุปกรณ์ควบคุมการหกรั่วไหล (Spill Kits)

          - เข้าดำเนินการทันทีเมื่อเหตุหกรั่วไหลอยู่นอกเหนือขีดความสามารถของบุคลากรในแต่ละพื้นที่หรือหน่วยงานใด ๆ ที่จะระบุถึงรายละเอียดของสถานการณ์ที่เกิดขึ้นได้

          - ดำเนินการสอบสวนเหตุการณ์เพื่อค้นหาสาเหตุทางตรง ทางอ้อม และสาเหตุมูลฐาน (Root Causes) และให้ข้อแนะนำสำหรับการเตรียมการป้องกันล่วงหน้า (Preventative Recommendations) เพื่อไม่ให้เกิดเหตุการณ์ซ้ำรอยเดิมอีก

2.1.2 ข้อมูลบ่งบอกอันตราย (Hazard Information) ดังที่ได้กล่าวมาแล้วข้างต้นว่า ก่อนที่จะมีการดำเนินการใด ๆ กับวัตถุหรือสารอันตรายทุก ๆ ส่วนของพื้นที่งาน ควรที่จะมีการเรียนรู้และรับทราบถึงอันตรายของวัตถุหรือสารอันตรายนั้น ๆ ที่สามารถปรากฏออกมาในแต่ละช่วงกิจกรรมดำเนินการของผู้ปฏิบัติงานและในช่วงปฏิบัติการของทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ

โดยต้องมีการชี้บ่งอันตราย (Hazard Identification) หรือคุณสมบัติ (Properties) ของอันตรายที่มีโอกาสเกิดขึ้นของสารอันตรายชนิดนั้น ๆ รวมถึงมีการประเมินผลลัพธ์ (Consequence Evaluation) ของการหกเลอะหรือรั่วไหลของวัตถุอันตรายที่มีโอกาสเกิดขึ้นด้วย

นอกจากนี้ ในการวางแผนก่อนเริ่มทำงานและการเตรียมความพร้อมในการเผชิญกับปัญหาที่อาจเกิดขึ้นนั้น ยังต้องมีการพิจารณากลุ่มอันตราย (Hazard Class) ของสารอันตรายทั้งหมดที่จะใช้ดำเนินการด้วยเช่นกัน โดยคุณสมบัติของสารอันตรายที่มักจะเป็นสิ่งที่ควรตระหนักมากที่สุดในยามที่ต้องเตรียมความพร้อมสำหรับเหตุหกรั่วไหลที่อาจเกิดขึ้น นั่นก็คือ ความไวไฟ (Flammability) ความสามารถในการทำปฏิกิริยากับอากาศหรือน้ำ (Reactivity to Air or Water) การกัดกร่อน (Corrosion) และความเป็นพิษสูง (High Toxicity)

          แหล่งที่มาของข้อมูลบ่งบอกอันตรายอาจจะได้มาจากหลาย ๆ ทาง เช่น ผู้ผลิต หนังสืออ้างอิง ผู้เชี่ยวชาญ หรือที่ปรึกษาและเจ้าหน้าที่รัฐฯ รวมทั้งสถิติที่ผ่านมาของอุบัติเหตุหกรั่วไหลในแต่ละหน่วยงานหรือพื้นที่งาน เป็นต้น ทั้งนี้ข้อมูลที่รวบรวมได้ทั้งหมดไม่ว่าจะเป็นเอกสารข้อมูลความปลอดภัยสารเคมี (MSDS) สัญลักษณ์ (Signs) ฉลากบรรจุภัณฑ์ (Container Labels) โปสเตอร์ (Posters) หรือเอกสารอ้างอิง (Reference Sheets) ฯลฯ ต้องมีการตรวจสอบ ปรับปรุงให้มีความทันสมัยและพร้อมที่จะนำมาใช้ประโยชน์ได้ทุกเมื่อ รวมทั้งมีการสื่อสารข้อมูลอันตรายเหล่านี้ไปยังผู้มีส่วนเกี่ยวข้องทั้งหมดให้รับทราบและเข้าใจอย่างทั่วถึงกัน

2.1.3 จัดเตรียมความพร้อมใช้งานของวัสดุและอุปกรณ์ (Make Materials and Equipment Available) โดยทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ ต้องรับผิดชอบในการที่จะมั่นใจว่าอุปกรณ์ต่าง ๆ ที่จะใช้รับมือการหกรั่วไหล (Spill Response Equipment) มีอย่างเพียงพอและถูกเก็บรักษาไว้ในตำแหน่งที่เหมาะสมของแต่ละหน่วยงานหรือพื้นที่งาน

โดยอุปกรณ์ที่กล่าวถึงนี้ยังจะรวมไปถึงอุปกรณ์ปฐมพยาบาล (First-aid Equipment) อุปกรณ์ขจัดสิ่งปนเปื้อนผู้ประสบเหตุ (เช่น อ่างล้างตาฉุกเฉิน ฝักบัวฉุกเฉิน) อุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคล (Personal Protective Equipment) อุปกรณ์ทำความสะอาดสารหกรั่วไหล (Spill Cleanup Supplies) อุปกรณ์จำกัดการเข้าพื้นที่เกิดเหตุ และวัสดุ/อุปกรณ์ต่าง ๆ ที่จะช่วยเอื้ออำนวยการควบคุมหรือวิเคราะห์สถานการณ์ที่เกิดขึ้น เช่น อุปกรณ์ตรวจวัดหรือตรวจจับก๊าซแบบพกพา (Portable Gas Monitor)

แผนผังสถานที่ปฏิบัติงานหรือพื้นที่หน่วยงานต่าง ๆ ที่แสดงถึงตำแหน่งที่ตั้งและปริมาณทั้งหมดของสารอันตราย เส้นทางอพยพ เบอร์โทรศัพท์ติดต่อพร้อมรายชื่อทีมงานรับมือเหตุฉุกเฉิน หน่วยงานกลางทีมงานรับเหตุฉุกเฉินและหน่วยงานระงับเหตุอุบัติภัยสารอันตรายจากภายนอก ตำแหน่งที่ตั้งของสถานพยาบาลที่อยู่ใกล้ที่สุด คู่มือขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหล รวมถึงเอกสารข้อมูลความปลอดภัยสารเคมี (MSDS) เป็นต้น

รวมทั้งตรวจสอบระบบการควบคุมทางวิศวกรรม (Engineering Control Systems) ว่ายังมีประสิทธิภาพในการทำงานอยู่หรือไม่ (เช่น ระบบระบายอากาศทั่วไป ระบบระบายอากาศเฉพาะแห่ง หรือตู้ดูดควัน) ทั้งนี้ชนิดของชุดอุปกรณ์ควบคุมการหกรั่วไหล (Spill Kits) ควรที่จะปรับใช้ให้เหมาะสม โดยพิจารณาอยู่บนลักษณะเฉพาะของอันตรายและข้อจำกัดของแต่ละหน่วยงานหรือพื้นที่งาน

2.1.4 การฝึกอบรม (Training) ในการจัดฝึกอบรมนั้น ดำเนินการโดยหน่วยงานอาชีวอนามัย ความปลอดภัย สุขอนามัย และสิ่งแวดล้อมของสถานที่ปฏิบัติงาน ซึ่งอาจเป็นเจ้าหน้าที่ความปลอดภัยที่ได้รับการฝึกอบรมมาเป็นอย่างดีหรือเชิญเจ้าหน้าที่จากหน่วยงานผู้ชำนาญการภายนอก (เช่น หน่วยงานระงับเหตุอุบัติภัยสารอันตราย) มาฝึกอบรมให้ โดยผู้ที่ควรจะได้รับการฝึกอบรมคือ ทีมงานรับมือเหตุหกรั่วไหลฯ และเจ้าหน้าที่ในหน่วยงานหรือพื้นที่ที่มีความเสี่ยงที่จะเกิดเหตุหกรั่วไหลขึ้นได้

ทั้งนี้หลักสูตรการฝึกอบรมอาจจะมีได้หลายระดับ เช่น ฝึกอบรมพื้นฐานความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับวัตถุหรือสารอันตรายที่ใช้ดำเนินการในสถานที่ปฏิบัติงาน ฝึกอบรมขั้นตอนการเข้าระงับเหตุหกรั่วไหลของสารอันตรายในระดับพื้นฐานหรือระดับผู้ชำนาญการ และฝึกอบรมขั้นตอนดำเนินการเข้าระงับเหตุหกรั่วไหลของสารอันตรายที่มีลักษณะเฉพาะสำหรับพื้นที่งานที่รับผิดชอบ (Site-specific Training) เป็นต้น

ทั้งนี้การฝึกอบรมควรจะมีทั้งแบบการถ่ายทอดความรู้ (Hand-on Training) และการจำลองสถานการณ์ (Mock Spills Training) รวมถึงควรมีการฝึกอบรมซ้ำเพื่อรื้อฟื้นความเข้าใจในเนื้อหา (Refresher Training) และมีการฝึกฝนปฏิบัติการ (Drills) อยู่เป็นระยะ ตลอดจนจดบันทึกผลสัมฤทธิ์ของการฝึกอบรมในแต่ละครั้งด้วย ส่วนเนื้อหาในการฝึกอบรมนั้น ควรรวมถึงประเด็นต่าง ๆ เหล่านี้ด้วย เช่น

          - ลักษณะอันตรายที่อาจเกิดขึ้นในช่วงที่เกิดเหตุหกรั่วไหลของสารอันตราย

          - ตำแหน่งที่ตั้งหรือที่จัดเก็บของอุปกรณ์ต่าง ๆ ที่จะใช้รับมือเหตุหกรั่วไหล (Spill Response Equipments) เช่น เอกสารข้อมูลความปลอดภัยสารเคมี (MSDS) อุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคล (Personal Protective Equipment) อุปกรณ์ทำความสะอาดสารหกรั่วไหล (Spill Cleanup Supplies) ฯลฯ

          - วิธีใช้งานและสวมใส่อุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคล (PPE) ได้อย่างเหมาะสม

          - วิธีดำเนินการอพยพ (Evacuation) ออกนอกพื้นที่เกิดเหตุ และศึกษาเส้นทางอพยพ (Evacuation Routes)

          - กรรมวิธีในการติดต่อสื่อสารในยามเกิดเหตุฉุกเฉิน (Emergency Communication Methods)

          - การใช้อุปกรณ์ดับเพลิงและการปฐมพยาบาล

          - การตรวจสอบ (Inspection) และการบำรุงรักษา (Maintenance) อุปกรณ์ต่าง ๆ ที่จะใช้รับมือเหตุหกรั่วไหล

          - ขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหล (Spill Response Procedures)

          - วิธีจำกัดการเข้าพื้นที่เกิดเหตุ โดยการใช้อุปกรณ์ต่าง ๆ เช่น เชือกหรือสายเทป ป้ายเตือน

          - วิธีการทำความสะอาด (Cleanup) สารหกรั่วไหลและพื้นที่เกิดเหตุ การขจัดสิ่งปนเปื้อน (Decontamination) ทั้งอุปกรณ์และตัวผู้สัมผัสได้อย่างเหมาะสม รวมถึงการกำจัด (Disposal) ภาชนะบรรจุวัสดุที่ใช้ในการทำความสะอาดสารหกรั่วไหลและกากที่เหลือ (Residue)

          - เทคนิควิธีในการควบคุมเหตุหกรั่วไหล (Spill Control Techniques) เช่น การจำกัดวง (Containment) การดูดซับ (Absorption) การทำให้เป็นกลาง (Neutralization) และการเจือจาง (Dilution)

          - ศึกษาและเรียนรู้เหตุหกรั่วไหลในอดีตทั้งที่เคยเกิดขึ้นในสถานที่ปฏิบัติงาน หรือภายนอกที่มีการดำเนินการกับสารอันตรายตัวเดียวกับที่ใช้งานอยู่หรืออยู่ในกลุ่มเดียวกัน รวมถึงพิจารณาความเหมาะสมของวิธีดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหลนั้นที่อาจเกิดขึ้นได้อีก

2.1.5 เขียนขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหล (Write Spill Response Procedures) ซึ่งจะอธิบายถึงการกระทำ (Actions) ในแต่ละขั้น (Step) ตามลำดับ และอาจจะเขียนแผนภูมิ (Flowchart) แสดงหัวข้อขั้นตอนดำเนินการตามลำดับตั้งแต่เริ่มแรกจนเสร็จสิ้นกระบวนการ เพื่อให้มองเห็นภาพรวมได้ชัดเจนและเข้าใจง่ายก็จะเป็นการดียิ่งขึ้น

โดยขั้นตอนดำเนินการที่เขียนขึ้นนี้ อาจจะมีเฉพาะขั้นตอนดำเนินการพื้นฐานในการรับมือเหตุหกรั่วไหล (Basic Spill Response Procedures) หรือเพิ่มเติมขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหลเฉพาะพื้นที่ (Site-specific Spill Response Procedures) ด้วยก็ได้ (ขึ้นอยู่กับความเหมาะสม) ทั้งนี้ควรมีการทบทวน ปรับปรุง และพัฒนาขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหลให้มีความเหมาะสมและทันสมัยอยู่เสมอ

2.2 ขั้นตอนดำเนินการรับมือเหตุหกรั่วไหล (Spill Response Procedures) เมื่อเกิดเหตุหกรั่วไหลของวัตถุหรือสารอันตราย บุคคลที่อยู่ในสถานการณ์หรืออยู่ใกล้พื้นที่เกิดเหตุต้องดำเนินการอย่างว่องไว เพื่อที่จะเป็นการลดความรุนแรงหรือความเสียหายจากเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น โดยการกระทำใด ๆ ในการรับมือเหตุหกรั่วไหล จะขึ้นอยู่กับขอบเขต (Magnitude) ความซับซ้อน (Complexity) และระดับ (Degree) ของความเสี่ยงที่เชื่อมโยงกับการหกรั่วไหลนั้น

ขั้นตอนดำเนินการพื้นฐานในการรับมือเหตุหกรั่วไหล (Basic Spill Response Procedures)

1. ถอยห่างในระยะปลอดภัยจากที่เกิดเหตุและแจ้งเตือนผู้อยู่ใกล้เคียง (Stay Clear and Warn Others) เมื่อสังเกตเห็นหรือประสบเหตุหกเลอะหรือรั่วไหลของสารอันตราย (เช่น จากภาชนะบรรจุ ถังบรรจุ หรือจากอุปกรณ์ที่ดำเนินการ) ควรถอยห่างอยู่ในระยะที่ปลอดภัย (พึงระลึกไว้เสมอว่า สารอันตรายบางประเภทสามารถที่จะก่อให้เกิดผลลัพธ์ที่ไม่คาดคิดขึ้นได้ แม้ว่าจะเป็นการหกรั่วไหลปริมาณน้อยก็ตาม) และรีบแจ้งเตือนผู้ปฏิบัติงานที่อยู่ในที่เกิดเหตุหรือพื้นที่ใกล้เคียงโดยทันที

ในบางสถานการณ์อาจมีความจำเป็นต้องเปิดสัญญาณเตือนภัยเพื่ออพยพออกนอกพื้นที่งานไปตามเส้นทางอพยพ (Evacuation Routes) ไปสู่พื้นที่ปลอดภัยหรือจุดรวมพล (Assembly Point) ดังที่เคยฝึกซ้อมและมีระบุไว้ในแผนงานอพยพซึ่งถือเป็นส่วนหนึ่งของแผนงานรับมือเหตุฉุกเฉิน (Emergency Response Plan)

นอกจากนี้อาจต้องพยายามปิดการทำงานหรือเคลื่อนย้ายแหล่งจุดติดไฟ (Ignition Sources) (ถ้าสามารถกระทำได้โดยปลอดภัย) ให้ห่างจากที่เกิดเหตุ โดยเฉพาะอย่างยิ่งถ้าเป็นการหกรั่วไหลของสารไวไฟ (Flammable Substances) หรือสารอันตรายที่ลุกไหม้ได้ (Combustible Substances) และหลีกเลี่ยงการก่อให้เกิดการสปาร์ก (Spark) หรือไฟฟ้าสถิตย์ (Static Electricity)

และถ้าสารอันตรายที่หกรั่วไหลเป็นสารระเหย (Volatile Substances) หรือสามารถก่อให้เกิดฝุ่นฟุ้งอากาศ (Airborne Dusts) ก็ต้องปิดประตู หน้าต่าง และเพิ่มการทำงานของระบบระบายอากาศเฉพาะแห่ง (เช่น ปล่องดูดควัน-Fume Hoods) เพื่อเป็นการป้องกันการแพร่กระจายของไอระเหยและฝุ่นไปสู่พื้นที่อื่น ๆ และในบางกรณีก็อาจมีความจำเป็นต้องหยุดการทำงานทั้งหมดเป็นการชั่วคราว ถ้าพิจารณาแล้วว่าสถานการณ์ที่เกิดขึ้นนั้นส่อเค้าจะมีความรุนแรง และเพื่อลดความโกลาหลและเอื้ออำนวยความสะดวกในการปฏิบัติการของทีมงานรับมือเหตุฉุกเฉิน

          (2.) ช่วยเหลือผู้ได้รับบาดเจ็บหรือปนเปื้อนจากสารอันตรายที่หกรั่วไหล (Assist injured or Contaminated Persons) ทำการเคลื่อนย้ายผู้ได้รับบาดเจ็บหรือปนเปื้อนออกจากที่เกิดเหตุ ให้การปฐมพยาบาล (First-Aid) โดยทีมงานหรือผู้ที่ผ่านหลักสูตรการปฐมพยาบาลมาแล้ว

ส่วนผู้ได้รับการปนเปื้อนก็ทำการขจัดการปนเปื้อนตามความเหมาะสม (เช่น ใช้อ่างล้างตาฉุกเฉินกรณีที่สารอันตรายกระเด็นใส่ตา หรือใช้ฝักบัวฉุกเฉินกรณีที่สารอันตรายหกรด หรือกระเด็นตามเนื้อตัว) ทั้งนี้ผู้ที่จะเข้าไปช่วยเหลือผู้ได้รับบาดเจ็บหรือปนเปื้อนในที่เกิดเหตุนั้น ต้องพิจารณาอยู่บนหลักการที่ว่า การกระทำเช่นนั้นต้องไม่เป็นการนำตัวเองเข้าไปเผชิญอันตรายและตกเป็นเหยื่อเสียเอง ซึ่งจะทำให้สถานการณ์เลวร้ายลงไปอีก

อันเนื่องมาจากปราศจากความรู้และเข้าใจถึงอันตรายของสารที่หกรั่วไหลนั้น รวมทั้งไม่ได้มีการป้องกันตัวเองจากอันตรายนั้นอย่างเพียงพอ เช่น สวมใส่อุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคล (PPE) และถ้ามีการพิจารณาแล้วว่าจำเป็นต้องได้รับความช่วยเหลือเพิ่มเติมจากการแพทย์ฉุกเฉิน (Emergency Medical) ก็ต้องรีบแจ้งหน่วยแพทย์ฉุกเฉินจากภายนอกอย่างเร่งด่วนทันทีที่เกิดเหตุ

เอกสารอ้างอิง
          - Spill or Leak-Emergency Preparedness; Canada Center for Occupational Health and Safety (CCOHS) 2008

          - Leak Detection Methods for Underground Storage Tanks by Gerald Musy, Jul 2008

          - Storage Tank Spill Prevention; Mott Tank Inspection, INC., March 2008

          - Chemical Spill Response Guideline; Office of Environmental Health & Safety, Occupational Hygiene & Chemical Safety Division, 2004

          - การจัดการความปลอดภัยในการทำงานกับสารเคมี โดย รศ.ดร. ศุภวรรณ ตันตยานนท์ ภาควิชาเคมี คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย 2543