สัญลักษณ์อุปกรณ์ของระบบไฮดรอลิก  เป็นสิ่งสำคัญอย่างมากในระบบไฮดรอลิก  เนื่องจากสัญลักษณ์จะช่วยให้อ่านและทำความเข้าใจวงจรไฮดรอลิกได้ง่ายขึ้น  และทำให้การออกแบบการทำงานของวงจรระบบไฮดรอลิกได้อย่างถูกต้อง  รวมถึงใช้ตรวจสอบและบำรุงรักษาระบบไฮดรอลิกได้อย่างรวดเร็วและประหยัดเวลามากขึ้น  อุปกรณ์ในระบบไฮดรอลิกมีจำนวนค่อนข้างมากและอุปกรณ์ส่วนใหญ่ของระบบไฮดรอลิกมีทำงานค่อนข้างซับซ้อน  ดังนั้นจึงทำให้สัญลักษณ์อุปกรณ์ไฮดรอลิกจึงมีความสำคัญมากขึ้นตามมา ในบทความนี้ขอกล่าวถึงสัญลักษณ์อุปกรณ์ที่สำคัญๆ เช่น อุปกรณ์ทำงาน  อุปกรณ์ควบคุม  อุปกรณ์ต้นกำลัง  อุปกรณ์ท่อและข้อต่อ  วิธีการบังคับให้อุปกรณ์ทำงาน  และอุปกรณ์อื่นๆ ที่ช่วยในการทำงานของระบบไฮดรอลิก เป็นต้น

สัญลักษณ์อุปกรณ์ทำงาน

1. สัญลักษณ์กระบอกสูบไฮดรอลิก  กระบอกสูบจะทำงานในลักษณะการเคลื่อนที่เชิงเส้นตรง(Linear  motion) สัญลักษณ์ของกระบอกสูบจะมีส่วนประกอบของกระบอกสูบคือ กระบอกสูบ  ลูกสูบ  และก้านสูบ จากรูปที่ 1 สัญลักษณ์กระบอกสูบไฮดรอลิกจะประกอบด้วย กระบอกสูบแบบทำงานทางเดียวอาจใช้แทนอุปกรณ์ทำงานแบบไดอะแฟรมหรือเชิงเส้นอื่นๆ ได้   กระบอกสูบแบบทำงานสองทางมีก้านสูบเดียว   กระบอกสูบแบบทำงานสองทางมีสองก้านสูบ กระบอกสูบแบบมีชุดกันกระแทกอยู่ภายใน  กระบอกสูบมีชุดกันกระแทกปรับค่าได้  กระบอกสูบแบบทำงานสองทางก้านสูบขนาดใหญ่  เป็นต้น

รูปที่ 1 สัญลักษณ์กระบอกสูบไฮดรอลิก

2.สัญลักษณ์มอเตอร์ไฮดรอลิก มอเตอร์ไฮดรอลิกเป็นอุปกรณ์การทำงานในระบบไฮดรอลิกแบบหนึ่งที่นิยมนำมาใช้กันโครงสร้างโดยทั่วไปก็คล้ายคลึงกับปั๊มไฮดรอลิกแตกต่างกันที่การทำงานคือ ปั๊มไฮดรอลิกจะเปลี่ยนพลังงานจลน์ในน้ำมันที่ได้รับจากวาล์วหรือปั๊มในระบบให้เป็นพลังงานกลด้วยการหมุน สัญลักษณ์ของมอเตอร์ไฮดรอลิกจะคล้ายๆ กับปั๊ม คือ มีลักษณะเป็นวงกลม มีลูกศรทึบแสดงทิศทางการไหลของน้ำมัน เนื่องจากสัญลักษณ์ของมอเตอร์ไฮดรอลิกคล้ายคลึงกับปั๊มไฮดรอลิกมากนี้เอง  ทำให้บางคนเข้าใจผิดได้โดยง่าย  ดังนั้นจึงต้องสังเกตความแตกต่างให้ดีคือ ทิศทางการไหลของน้ำมันที่เข้ามอเตอร์ไฮดรอลิก จะเปลี่ยนพลังงานจลน์ของน้ำมันให้เป็นแรงบิดจากการเคลื่อนที่แบบหมุน จุดที่สำคัญที่แสดงให้เห็นทิศทางการไหลของน้ำมันก็คือ ลูกศรทึบ ซึ่งหัวลูกศรทึบในสัญลักษณ์ของมอเตอร์ไฮดรอลิกนั้นจะมีทิศทางแตกต่างกับของปั๊มไฮดรอลิก จากรูปสัญลักษณ์มอเตอร์ไฮดรอลิกจะประกอบด้วย มอเตอร์แบบมีทิศทางการไหลทางเดียวที่มีลูกศรทึบ 1 ตัว และมีทิศทางการไหลได้สองทางที่มีลูกศรทึบ 2 ตัว   มอเตอร์ไฮดรอลิกแบบปรับค่าอัตราการไหลได้  จะเพิ่มเส้นลูกศรพาดผ่านสัญลักษณ์มอเตอร์ไฮดรอลิก  มอเตอร์ไฮดรอลิกแบบปรับค่าอัตราการไหลไม่ได้

รูปที่ 2 สัญลักษณ์มอเตอร์ไฮดรอลิก

สัญลักษณ์อุปกรณ์ควบคุม

อุปกรณ์ควบคุมหรือเรียกว่าวาล์วเป็นอุปกรณ์ประกอบสำคัญอย่างหนึ่งของระบบไฮดรอลิก โดยทำหน้าที่ควบคุมการไหล ความดัน และทิศทาง เพื่อให้ระบบทำงานได้ตามความต้องการ

1. อุปกรณ์ควบคุมการไหล อุปกรณ์ควบคุมการไหลแบบง่ายๆ ชนิดที่นิยมใช้กันมากคือ แบบประตู(gate) และแบบโกลบ การควบคุมอัตราการไหลของวาล์วแบบนี้ควบคุมได้ไม่แน่นอนเท่าที่ควรดังนั้นหากต้องการควบคุมอัตราการไหลของน้ำมันที่ผ่านวาล์วได้อย่างแม่นยำจึงจำเป็นต้องใช้วาล์วควบคุมอัตราการไหลแบบปรับอัตราการไหลได้ จากรูปที่ 3 สัญลักษณ์อุปกรณ์ควบคุมการไหลประกอบด้วย  อุปกรณ์ควบคุมการไหล  อุปกรณ์ควบคุมการไหลทางเดียว  อุปกรณ์ควบคุมอัตราการไหลปรับช่องคอคอดไม่ได้  อุปกรณ์ควบคุมอัตราการไหลที่สามารถปรับช่องคอคอดได้  อุปกรณ์ควบคุมอัตราการไหลที่ปรับช่องคอคอดได้มีวาล์วกันกลับแต่ไม่มีการชดเชย  อุปกรณ์ควบคุมอัตราการไหลแบบช่องคอคอดได้ มีวาล์วกันกลับ และมีชุดชดเชยอุณหภูมิและความดัน เป็นต้น

รูปที่ 3  อุปกรณ์ควบคุมการไหล

2. อุปกรณ์ควบคุมความดัน  อุปกรณ์ควบคุมความดันลักษณะนี้จะแทนสัญลักษณ์ด้วยรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส 1 รูป เป็นอุปกรณ์ที่ให้น้ำมันไหลผ่านหรือปิดกั้นเอาไว้ ลักษณะของอุปกรณ์ควบคุมความดัน มีอุปกรณ์ควบคุมความดันชนิดระบายความดัน  อุปกรณ์ควบคุมความดันชนิดจัดอันดับการไหล และอุปกรณ์ควบคุมความดันชนิดลดโหลดหรือปลดความดัน เป็นต้น

รูปที่ 4  อุปกรณ์ควบคุมความดัน

4. อุปกรณ์ควบคุมทิศทาง  อุปกรณ์ควบคุมทิศทางมีสัญลักษณ์ของวาล์วแบบทำงานหลายตำแหน่ง   จะแทนด้วยสี่เหลี่ยมจัตุรัสหลายรูป ทั้งนี้อาจจะมีสี่เหลี่ยมตั้งแต่ 2 รูปขึ้นไป ซึ่งสี่เหลี่ยมแต่ละรูปจะหมายถึงตำแหน่งของวาล์ว และภายในตำแหน่งจะมีทิศทางการไหลผ่านของน้ำมัน  จะแสดงด้วยเส้นลูกศรภายในสี่เหลี่ยม จากรูปที่ 5สัญลักษณ์อุปกรณ์ควบคุมทิศทางประกอบด้วย  อุปกรณ์ควบคุมทิศทางการไหล 2 ตำแหน่ง 3 ทิศทาง   อุปกรณ์ควบคุมทิศทางการไหล 2 ตำแหน่ง 4 ทิศทางในตำแหน่งปกติ   อุปกรณ์ควบคุมทิศทางการไหลแบบ 3 ตำแหน่ง 4 รู 4 ทิศทาง  ตำแหน่งกลางปิดหมด  อุปกรณ์ควบคุมทิศทางการไหลแบบ 3 ตำแหน่ง 4 รู 4 ทิศทาง  ตำแหน่งกลางไหลถึงกันทั้งหมด เป็นต้น

รูปที่ 5  อุปกรณ์ควบคุมทิศทาง

สัญลักษณ์ปั๊มไฮดรอลิก

ปั๊มไฮดรอลิก  เป็นอุปกรณ์ที่ทำหน้าที่เปลี่ยนอัตราการไหลของน้ำมันในระบบไฮดรอลิก  ให้มีอัตราการไหลเพิ่มขึ้นหรือลดลง โดยได้รับกำลังจากมอเตอร์ไฟฟ้าผ่านเพลาขับมาหมุนปั๊ม จากรูปที่ 6 สัญลักษณ์ปั๊มจะประกอบด้วย ปั๊มแบบอัตราการไหลคงที่มีทิศทางการไหลทางเดียว  ปั๊มแบบอัตราการไหลคงที่มีทิศทางการไหลสองทาง   ปั๊มแบบปรับอัตราการไหลได้   ปั๊มแบบปรับอัตราการไหลได้แบบค่อนข้างสมบูรณ์   ปั๊มแบบทิศทางการไหลสองทางปรับอัตราการไหลได้     ปั๊มแบบสมบูรณ์ที่มีทิศทางการไหลสองทาง ปรับอัตราการไหลได้ และเพลาขับปั๊มหมุนได้สองทาง เป็นต้น

รูปที่ 6 สัญลักษณ์ปั๊มไฮดรอลิก

สัญลักษณ์อุปกรณ์ท่อและข้อต่อ

อุปกรณ์ท่อและข้อต่อมีหน้าที่เพื่อให้น้ำมันสามารถไหลผ่านเข้าไปยังอุปกรณ์ต่างๆ  มีผลทำให้ระบบไฮดรอลิกสามารถทำงานได้ตามความต้องการ จากรูปที่ 7  สัญลักษณ์อุปกรณ์ท่อและข้อต่อจะประกอบด้วย  ท่อใช้งาน   ท่อควบคุม  ท่อระบายน้ำมัน  จุดต่อร่วม  ท่อไฮดรอลิกแบบหักงอได้   ท่อใช้งานต่อกัน   ท่อใช้งานคร่อมกัน  ทิศทางการไหลของน้ำมันไหลทางเดียวเท่านั้น  ทิศทางการไหลของน้ำมันไหลได้ทั้งสองทาง   ท่ออยู่ต่ำกว่าระดับของน้ำมันในถัง  ปลายท่ออยู่เหนือกว่าระดับของน้ำมันในถัง   ปลายท่อถูกอุด และจุดท่อระบายร่วม เป็นต้น

รูปที่ 7 สัญลักษณ์อุปกรณ์ท่อและข้อต่อ

วิธีการเปลี่ยนตำแหน่งการทำงานของอุปกรณ์ควบคุมทิศทางนั้น  มีการควบคุมการทำงานของอุปกรณ์ต่างๆ มีอยู่หลายวิธีด้วยกัน คือการควบคุมแบบธรรมดาด้วยแรงจากคน  การควบคุมแบบทางกล การควบคุมด้วยไฟฟ้าและการควบคุมด้วยลม ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับความต้องการของการนำไปใช้งานที่แตกต่างกันออกไป จากรูปสัญลักษณ์วิธีการบังคับให้อุปกรณ์ทำงาน  จะประกอบด้วย การบังคับแบบร่องยึดให้ค้างตำแหน่ง   การบังคับให้วาล์วทำงานแบบธรรมดาด้วนแรงคน  การบังคับแบบลูกกลิ้ง  การบังคับโดยใช้ความดันท่อควบคุม การบังคับแบบปุ่มกด  การบังคับแบบคันโยกมือ   การบังคับแบบคันเหยียบ   การบังคับแบบเดือย  การบังคับแบบโซลินอยด์  การบังคับแบบใช้เซอร์โวและการบังคับแบบร่วม เป็นต้น

รูปที่ 8 สัญลักษณ์วิธีการบังคับให้อุปกรณ์ทำงาน

สัญลักษณ์อุปกรณ์ที่ช่วยการทำงานในระบบไฮดรอลิก

อุปกรณ์ที่ช่วยในการทำงานของระบบไฮดรอลิกยังมีอยู่อีกมากมายหลายอย่าง เช่น ถังพักน้ำมัน ถังสะสมความดัน  เกจวัดความดัน  กรองน้ำมัน  เป็นต้น จากรูปที่ 9 สัญลักษณ์อุปกรณ์อื่นๆ ที่ช่วยในการทำงานของระบบไฮดรอลิกจะประกอบด้วย สัญลักษณ์เส้นกรอบอุปกรณ์  สัญลักษณ์ถังพักน้ำมันแบบเปิดและแบบปิด  สัญลักษณ์เกจวัดความดัน สัญลักษณ์เกจวัดอุณหภูมิ  สัญลักษณ์อุปกรณ์วัดอัตราการไหล  สัญลักษณ์มอเตอร์ไฟฟ้า  สัญลักษณ์ถังสะสมความดัน  สัญลักษณ์กรองน้ำมัน  สัญลักษณ์ตัวเพิ่มความร้อน   สัญลักษณ์ระบายความร้อน  และสวิตช์ความดัน เป็นต้น

รูปที่ 9  สัญลักษณ์อุปกรณ์อื่นๆ ที่ช่วยในการทำงานของระบบไฮดรอลิก

สรุป

สัญลักษณ์ระบบไฮดรอลิกที่กล่าวมาข้างต้น  เป็นสัญลักษณ์พื้นฐานที่ใช้ในระบบไฮดรอลิกที่ใช้งานทั่วไปเท่านั้น ในการอ่านวงจรไฮดรอลิกแต่ละวงจร  อาจจะมีสัญลักษณ์ที่ท่านอาจจะไม่เคยเห็นอีกมาก ดังนั้นในการอ่านวงจรไฮดรอลิก  จะต้องใช้ประสบการณ์ในการเรียนรู้สัญลักษณ์ให้มาก  และรวมถึงจะต้องรู้หลักการทำงานของอุปกรณ์แต่ละชนิดอย่างถูกต้องชัดเจน จึงจะทำการออกแบบวงจรไฮดรอลิกได้อย่างถูกต้องต่อไปได้