ศิริรัตน์ ศิริพรวิศาล
คณะวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา

ในฉบับที่แล้ว ผู้เขียนได้หยิบยกเอาแนวทฤษฎีนิเวศอุตสาหกรรม (Industrial Ecology) มานำเสนอ ซึ่งเป็นแนวทฤษฎีที่จะนำไปสู่ความยั่งยืนของระบบอุตสาหกรรม โดยการมุ่งเน้นให้มีการปรับปรุงการไหลของวัสดุและพลังงานให้เป็นวงจรปิดมากที่สุดเพื่อลดการสูญหายของวัสดุไปจากระบบอุตสาหกรรมพร้อมทั้งลดปัญหามลภาวะจากของเสียทางอุตสาหกรรมไปพร้อม ๆ กัน

แนวทฤษฎีนิเวศอุตสาหกรรมสามารถนำไปประยุกต์ใช้ทั้งในระดับมหภาคและจุลภาค การประยุกต์ระดับมหภาค (Macro Scale Application) มักจะเกี่ยวข้องกับการวางแผน การออกแบบ วางกรอบนโยบายที่เอื้อให้เกิดระบบนิเวศอุตสาหกรรมขนาดใหญ่ เช่น ระบบนิเวศอุตสาหกรรมทั้งมวลของโลก (Global Industrial Ecosystem) หรือระบบนิเวศอุตสาหกรรมระดับภูมิภาค (Regional Industrial Ecosystem) เป็นต้น

ส่วนการประยุกต์ระดับจุลภาค (Micro Scale Application) ก็จะหมายถึงการนำเอาหลักทฤษฎีนิเวศอุตสาหกรรมไปประยุกต์ในระดับองค์กร กลุ่มองค์กร หรือชุมชนของสถานประกอบการอุตสาหกรรม นั่นเอง ซึ่งในบทความนี้เราจะมาพิจารณาการประยุกต์แนวทฤษฎีนิเวศอุตสาหกรรมในการวางแผน ออกแบบ และดำเนินกิจการ     

นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ (Eco-industrial Estate) ถือว่าเป็นการประยุกต์หลักทฤษฎีนิเวศอุตสาหกรรมในระดับจุลภาคอีกรูปแบบหนึ่ง และยังเป็นแนวคิดที่นักอุตสาหกรรมทั่วโลกกำลังให้ความสนใจอย่างมาก ด้วยความเชื่อว่า แนวคิดเกี่ยวกับนิคมอุตสาหกรรมเชิงนิเวศ จะสามารถช่วยแก้ปัญหาสำคัญ ๆ ของการดำเนินกิจการนิคมอุตสาหกรรมที่มีอยู่ในปัจจุบันได้ โดยเฉพาะปัญหาการกระจุกตัวของกากอุตสาหกรรมจำนวนมาก และปัญหามลพิษที่ถูกระบายออกสู่สภาพแวดล้อมในบริเวณใกล้เคียง นั่นเอง 

นิคมอุตสาหกรรมถือว่าเป็นโครงสร้างอย่างหนึ่งของระบบอุตสาหกรรมยุคใหม่ ซึ่งเกิดขึ้นจากแนวคิดเชิงเศรษฐศาสตร์ที่ว่าด้วยความประหยัดจากขนาด (Economy of Scale) กล่าวคือ การย้ายสถานประกอบการอุตสาหกรรมหลาย ๆ แห่งมาไปตั้งอยู่ในเขตพื้นที่เดียวกันและใช้ปัจจัยพื้นฐานหรือระบบสาธารณูปโภคเดียวกันจะช่วยเพิ่มความคุ้มค่าในการลงทุนด้านสาธารณูปโภค     

นอกจากนั้น อุสาหกรรมยังได้รับประโยชน์จากบริการต่าง ๆ ที่นิคมอุตสาหกรรมมอบให้ ผู้ประกอบการที่เป็นคู่ค้ากันมีความใกล้ชิดกัน ช่วยให้สามารถสื่อสารกันหรือส่งมอบสินค้าระหว่างกันได้อย่างรวดเร็วและประหยัดต้นทุนด้านการขนส่ง ซึ่งนับว่าเป็นข้อดีทั้งต่อสถานประกอบการและต่อผู้ให้บริการนิคมอุตสาหกรรมไปพร้อม ๆ กัน 

แต่ในอีกด้านหนึ่งนั้น นิคมอุตสาหกรรมก็สามารถสร้างผลกระทบด้านลบขึ้นได้ โดยเฉพาะปัญหาสิ่งแวดล้อม การที่มีสถานประกอบการจำนวนมากตั้งอยู่บนเขตที่ดินเดียวกัน ทำให้กิจกรรมทางอุตสาหกรรมในพื้นที่ตั้งนิคมอุตสาหกรรมมีความเค้น สถานประกอบการแต่ละแห่งจะมีการถ่ายเทของเสียออกมาพร้อม ๆ กัน

จนทำให้ระบบนิเวศข้างเคียงไม่สามารถรองรับหรือฟื้นสภาพได้ทัน จนทำให้สภาพแวดล้อมเสื่อมโทรมลงอย่างรวดเร็วกว่าเขตอื่น ๆ และยิ่งกว่านั้นยังอาจสิ่งผลกระทบต่อเนื่องถึงสุขภาพและสวัสดิภาพของคนในชุมชนรอบ ๆ นิคมอุตสาหกรรม 

เพื่อที่จะรับมือกับปัญหาสิ่งแวดล้อมที่เลวร้ายนั้น นิคมอุตสาหกรรมจึงจำเป็นต้องเตรียมการและใช้ความพยายามอย่างมากในการจัดการต่อปัญหาสิ่งแวดล้อมต่าง ๆ ที่จะเกิดขึ้น ซึ่งโดยทั่วไป นิคมอุตสาหกรรมแต่ละแห่งก็จะมีการเตรียมการล่วงหน้าอย่างรัดกุม ทั้งในการวางโครงสร้างพื้นฐานสำหรับการควบคุมมลพิษ เช่น จัดให้มีโรงงานบำบัดน้ำเสียภายในนิคม ฯ จัดให้มีระบบขนถ่ายขยะและกากอุตสาหกรรมออกนอกระบบ รวมถึงการวางข้อกำหนดด้านสิ่งแวดล้อมสำหรับผู้เช่าพื้นที่นิคม ฯ เป็นต้น

แต่อย่างไรก็ตาม มาตรการต่าง ๆ เหล่านั้น ล้วนแต่เป็นกิจกรรมที่ก่อให้เกิดความสิ้นเปลืองงบประมาณทั้งสิ้น และในความเป็นจริงปัญหาสิ่งแวดล้อมหลาย ๆ อย่างก็ยังคงปรากฏให้เห็นอย่างต่อเนื่อง ด้วยเหตุนี้ จึงทำให้มีการริเริ่มแนวคิดเรื่อง นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ ขึ้นบนพื้นฐานความเชื่อที่ว่า นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ จะช่วยคลี่คลายทั้งปัญหาสิ่งแวดล้อมและปัญหาทางเศรษฐศาสตร์ที่นิคมอุตสาหกรรมทั้งหลายเผชิญอยู่ได้

โดยทั่วไปเวลาที่กล่าวถึงคำว่า Eco-industrial Estate หลายท่านอาจจะใช้คำแปลว่า นิคมอุตสาหกรรมเชิงนิเวศ ก็ได้ แต่เพื่อให้ได้ความหมายที่ครอบคลุมมากที่สุด ในบทความนี้จึงขอใช้คำว่า นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ แทน ทั้งนี้ก็เพราะคำว่า Eco ซึ่งเป็นคำอุปสรรค (Prefix) นั้นแท้จริงแล้วมีความหมายสองนัย คือ Ecological ซึ่งแปลว่า เชิงนิเวศ และ Economy ซึ่งแปลว่า เชิงเศรษฐกิจ ดังนั้น นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ จึงหมายถึงดังนี้

นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ (Eco-industrial Estate) หมายถึง กลุ่มของผู้ประกอบการอุตสาหกรรมที่มุ่งเน้นยกระดับการดำเนินงานด้านสิ่งแวดล้อมและธุรกิจ โดยอาศัยระบบสาธารณูปโภคร่วมกัน และให้ความร่วมมือซึ่งกันและกันในการจัดการสิ่งแวดล้อมและทรัพยากร ทั้งในเรื่องพลังงานและวัสดุต่าง ๆ โดยการทำงานร่วมกันพร้อม ๆ กัน    

กลุ่มธุรกิจเหล่านี้จะมุ่งเน้นผลประโยชน์สะสม ผลประโยชน์ส่วนรวมที่จะได้รับร่วมกันมากกว่า ผลรวมของผลประโยชน์ของแต่สถานประกอบการ หรือผลประโยชน์ในด้านใดด้านหนึ่งเพียงด้านเดียว สำหรับตัวชี้วัดผลการดำเนินงานของนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ ได้แก่ ธุรกิจ เทคโนโลยี สังคม และสิ่งแวดล้อม ซึ่งต้องให้ทั้ง 4 ด้านมีความเหมาะสม คุ้มค่า และสมดุลกันทั้งหมด 

นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศจะมีความแตกต่างจากนิคมอุตสาหกรรมนิคมอุตสาหกรรมทั่วไปตรงที่ นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศจะมีการแลกเปลี่ยนข้อมูลระหว่างสถานประกอบการในนิคม ฯ มีการแลกเปลี่ยนผลพลอยได้ ของเสียและทรัพยากรระหว่างกัน และมีการพึ่งพาทรัพยากรระหว่างกันมากขึ้น

นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศที่สมบูรณ์จะมีการหมุนเวียนทรัพยากรอย่างเป็นวงจรปิด ของเสียหรือวัสดุเหลือทิ้งจากสถานประกอบการหนึ่งจะถูกป้อนเป็นวัตถุดิบให้กับอีกสถานประกอบการหนึ่ง ทำให้ของเสียที่สะสมในสายธารของเสีย (Waste Stream) น้อยลง และขณะเดียวกัน ต้นทุนในการควบคุมและกำจัดมลพิษก็ลดลงด้วย ซึ่งก็เป็นไปตามแนวทฤษฎีนิเวศอุตสาหกรรม นั่นเอง 

ดังนั้น ถ้าหากใช้แนวทฤษฎีนิเวศอุตสาหกรรมมาอธิบาย ก็อาจจะสรุปคุณลักษณะสำคัญของนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ ได้ดังนี้
1. เป็นนิคมอุตสาหกรรมที่มีการคำนึงถึงประเด็นต่าง ๆ ที่ชุมชนให้ความสำคัญ และเปิดโอกาสให้ชุมชนนั้น ๆ ได้มีส่วนร่วมในการออกแบบนิคมอุตสาหกรรมนั้น ๆ ด้วย

2. มีความพยายามที่จะลดผลกระทบด้านสิ่งแวดล้อมโดยการใช้วัสดุทดแทนที่หมุนเวียนได้ มีการแลกเปลี่ยนวัสดุระหว่างกันและการจัดการของเสียอย่างครบวงจร

3. มีความพยายามในการเพิ่มประสิทธิภาพการใช้พลังงาน โดยอาศัยการออกแบบอาคารสถานที่ มีการกู้คืนพลังงาน และมีการจัดลำดับการใช้พลังงานอย่างเป็นระบบ (Energy Cascading)

4. มีความพยายามในการอนุรักษ์วัสดุโดยการ นำกลับไปใช้ใหม่ (Reuse) การกู้คืน (Recovery) และการรีไซเคิล (Recycling)
5. สถานประกอบการอุตสาหกรรมมีการเชื่อมโยงกันเป็นเครือข่าย และมีการรับช่วงวัสดุและพลังงานกันเป็นทอด ๆ
6. มีกลไกในการฝึกอบรมและให้ความรู้แก่ผู้จัดการและพนักงานเกี่ยวกับกลยุทธ์และกลวิธีในการปรับปรุงขีดความสามารถด้านสิ่งแวดล้อมและเศรษฐกิจ

ถึงแม้ว่าแนวคิดเกี่ยวกับนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศจะมีข้อได้เปรียบทั้งในด้านสิ่งแวดล้อมและเศรษฐศาสตร์ แต่ในทางปฏิบัติ การดำเนินกิจการนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศก็ยังต้องเผชิญความยุ่งยากหลายประการ ดังต่อไปนี้

1. ผู้เช่าที่มีความเข้ากันได้ (Compatible Tenants) ประเด็นที่สำคัญที่สุดในการสร้างนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศซึ่งมุ่งเน้นให้มีการไหลเวียนของวัสดุและพลังงานเป็นระบบปิด คือ การวางแผนเกี่ยวกับผู้เช่าพื้นที่ซึ่งต้องมีความเข้ากันได้ในเชิงของนิเวศอุตสาหกรรม นั่นหมายความว่า สถานประกอบการที่จะเข้ามาตั้งในนิคมอุสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศจะต้องมีความหลากหลาย และเป็นกิจการที่มีความเกี่ยวเนื่องกันในเชิงของการใช้วัสดุและพลังงาน

ยกตัวอย่างเช่น ถ้ามีกิจการเฟอร์นิเจอร์เข้ามาตั้งก็จะต้องวางแผนว่า วัสดุเศษเหลือจากโรงงานเฟอร์นิเจอร์นั้นเหมาะที่จะเป็นวัตถุดิบให้กับอุตสาหกรรมใด และจากนั้นจึงส่งเสริมให้อุตสาหกรรมนั้น ๆ ย้ายเข้ามาประกอบการในนิคม ฯ ซึ่งนับว่าเป็นเรื่องที่ยุ่งยากมาก

2. ความเป็นไปได้ในเชิงการค้า (Commercial Viability) นักลงทุนยังไม่มั่นใจว่าการลงทุนในโครงการนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศจะมีความคุ้มค่าเพียงพอหรือไม่ เนื่องจากยังไม่มีหลักประกันความสำเร็จที่เพียงพอ และที่สำคัญคือ การลงทุนในนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศจะเห็นผลช้า เพราะต้องมีประเด็นที่ต้องพิจารณาหลายอย่างและค่อนข้างซับซ้อน ทำให้ระยะเวลาการคืนทุนช้ากว่าการลงทุนในธุรกิจอื่นๆ  

3. ความเสี่ยง (Risk) เช่นเดียวกับแนวคิดเชิงนวัตกรรมทั่วไปที่มักจะมีความเสี่ยงสูง นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศเป็นแนวคิดใหม่ที่ยังความเสี่ยงหลายประการแอบแฝงอยู่ ซึ่งความเสี่ยงที่สำคัญอย่างหนึ่ง เกี่ยวข้องกับการพึ่งพากันระหว่างองค์กร โดยเฉพาะในเชิงวัสดุและพลังงาน (Industrial Symbiosis) เมื่อเป็นเช่นนั้น องค์กรที่เกี่ยวข้องก็จะต้องพยายามรักษาเสถียรภาพการดำเนินงานให้สม่ำเสมอตลอดเวลา เพราะถ้าหากการดำเนินงานขององค์กรใดองค์กรหนึ่งเกิดความขัดข้องขึ้น ก็จะทำให้องค์กรอื่นได้รับความเสียหายตามไปด้วย  

4. ปรัชญาธุรกิจที่ไม่ลงรอยกัน (Competing Philosophies) ในขณะที่นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศต้องการความร่วมมือระหว่างสถานประกอบการ แต่เนื่องจากปรัชญาในการดำเนินธุรกิจของแต่ละสถานประกอบการไม่เหมือนกัน และในบางกรณีก็อาจจะไม่ลงรอยกันนัก ซึ่งจุดนี้ก็จะเป็นอุปสรรคสำคัญอีกข้อหนึ่งสำหรับนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ กรณีเช่นนี้ก็คล้าย ๆ กับการร่วมทุนระหว่างสองกิจการ บางครั้งก็จะต้องมีการปรับเปลี่ยนค่านิยมของแต่ละองค์กรให้มีความสอดคล้องต้องกันมากขึ้น ซึ่งก็มีความยุ่งยากอยู่พอสมควร

ตารางที่ 2 ความได้เปรียบ (เชิงทฤษฎี) ของนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ

กรณีตัวอย่างของนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศที่ถูกกล่าวถึงบ่อยที่สุดได้แก่ ชุมชนอุตสาหกรรม Kalundborg ประเทศเดนมาร์ก ซึ่งเกิดขึ้นจากความร่วมมือของผู้ประกอบการอุตสาหกรรมทั้งรายใหญ่และรายย่อยที่ดำเนินกิจการในพื้นที่ดังกล่าว ได้แก่ 

บริษัทเหล่านนี้ได้สร้างความสัมพันธ์เชิงนิเวศระว่างกัน โดยการขายผลิตผลพลอยได้ (By Product) จากกิจการของตนให้กับบริษัทเพื่อนบ้านอย่างเป็นระบบตามแบบแผนของระบบนิเวศอุตสาหกรรม (รูปที่ 1 และ 2) 

* โรงงานไฟฟ้า Asnaes ถือว่าเป็นศูนย์กลางของระบบ โดยมีการรีไซเคิลพลังงานความร้อนจากการผลิตกระแสไฟฟ้าให้อยู่ในรูปไอร้อน (Steam) ส่งตรงไปยัง STATOIL และ Novo Nordisk นอกจากนั้นยังส่งความร้อนที่หลงเหลืออยู่ส่วนหนึ่งไปยังเรือนเพาะปลูกและฟาร์มเลี้ยงปลาของเกษตรกรในท้องถิ่น ซึ่งในส่วนนี้สามารถทุ่นการใช้พลังงานจากน้ำมันได้ถึง 3,500 ตัน/ปี   

นอกจากนั้น กระบวนการแยกซัลเฟอร์จากเขม่าควันในโรงงานไฟฟ้ายังทำให้เกิดแคลเซียมซัลเฟต ซึ่งใช้เป็นวัตถุดิบสำหรับการผลิตแผ่นกระเบื้องได้ Asnaes จึงขายผลิตผลพลอยได้นี้ให้กับ Gyproc เพื่อใช้เป็นวัสดุทดแทนแร่ยิปซัม และของเหลือทิ้งที่สำคัญอีกอย่างหนึ่งจากโรงงานไฟฟ้าแห่งนี้คือ เถ้าลอย (Fly Ash) ก็ยังสามารถขายให้กับโรงงานอุตสาหกรรมปูนซีเมนต์ได้อีกด้วย

* โรงกลั่นน้ำมัน STATOIL มีผลิตผลพลอยได้ที่สำคัญคือแก๊สธรรมชาติ ซึ่งเดิมทียังนำมาใช้ประโยชน์ไม่ได้เนื่องจากมีส่วนผสมของซัลเฟอร์มากเกินไป จนกระทั่งปี ค.ศ.1991 ได้มีการนำกระบวนการแยกซัลเฟอร์เข้าไปติดตั้ง จึงทำให้ได้แก๊สที่บริสุทธิ์เพียงพอสำหรับการเผาไหม้ STATOIL ขายแก๊สที่ได้นั้นให้กับ Gyproc และ โรงงานไฟฟ้า Asnaes ซึ่งในการนี้สามารถลดการใช้ถ่านหินได้ถึง 30,000 ตันต่อปี 

นอกจากนั้นยังขายซัลเฟอร์ที่แยกออกมาได้ให้กับโรงงานเคมี Kemira ด้วย ความร้อนที่กู้คืนได้จากประบวนการกลั่นยังถูกนำไปใช้ในการผลิตน้ำอุ่นให้กับฟาร์มเลี้ยงปลาของเกษตรกรในท้องถิ่นด้วย

* สำหรับโรงงานด้านเทคโนโลยีชีวภาพรายใหญ่อย่าง Novo Nordisk พวกเขามีกากตะกอนจำนวนมากจากกระบวนการหมัก กากตะกอนเหล่านี้ถูกนำไปแปรรูปเป็นปุ๋ยชีวภาพสำหรับการเพาะปลูกพืชได้ และ Novo Nordisk  ยังถ่ายทอดเทคโนโลยีนี้ให้กับเกษตรกรผู้เลี้ยงปลา ให้สามารถนำกากตะกอนจากก้นบ่อเลี้ยงปลาไปผลิตเป็นปุ๋ยชีวภาพได้เช่นกัน

รูปที่ 1 แผนผังแสดงความสัมพันธ์เซิงนิเวศอุตสาหกรรมที่ Kalundborg (Hansen 2003)

กรณีตัวอย่างที่กล่าวมาได้แสดงให้เห็นถึงความสำเร็จคู่ควบที่ผู้ประกอบการอุตสาหกรรมใน Kalundborg ได้รับ ทั้งการลดการละสมการของเสีย และการลดต้นทุน ซึ่งเป็นเป้าหมายที่นักอุตสาหกรรมทั้งหลายคาดหวังจะได้รับจากนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ ดังนั้น ถึงแม้การสร้างนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ จะมีความยุ่งยากอยู่พอสมควร แต่หลักการของนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศก็ยังเป็นแนวคิดที่หลาย ๆ ฝ่ายให้การสนับสนุน เพราะเห็นว่าเป็นแนวทางในการจัดการนิคมอุตสาหกรรมที่ยั่งยืนกว่า

แนวทฤษฎีนิเวศอุตสาหกรรมได้ให้เค้าโครงการดำเนินงานที่ค่อนข้างชัดเจนว่าจะสามารถสร้างนิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศขึ้นอย่างไร ตั้งแต่ขั้นตอนการวางแผนตลอดไปจนถึงเครื่องมือและหลักเกณฑ์ในการตัดสินใจเพื่อการดำเนินงานต่างชึ่งจะช่วยลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมจากการดำเนินกิจการนิคมอุตสาหกรรมลงได้ ส่วนที่เหลือก็คงจะต้องพึ่งความเอาจริงเอาจังของทุกฝ่ายที่เกี่ยวข้องทั้งภาครัฐและเอกชน ทั้งนักวิชาการและนักอุตสาหกรรม ในการร่วมกันผลักดันให้เกิด นิคมอุตสาหกรรมเชิงเศรษฐนิเวศ ที่แท้จริงขึ้นมา

รูปที่ 2 แผนผังแสดงปริมาณการไหลเวียนของน้ำในระบบอุตสาหกรรมที่ Kalundborg (GJ/yr) ในปี ค.ศ.2002 (Hansen 2004)

เอกสารอ้างอิง

* Cõté, R.P. and Cohen-Rosenthal, E. (1998) Designing eco-industrial parks: a synthesis of some experiences. Journal of Cleaner Production 6, p 181–188
* Hansen, J. (2003) Personal communication with J. Hansen, Kalundborg Center for Industrial Symbiosis, November, 2003.
* Hansen, J. (2004) Personal communication with J. Hansen, Kalundborg Center for Industrial Symbiosis, January, 2004.
* Jacobsen, N.B. (2006) Industrial Symbiosis in Kalundborg, Denmark: A Quantitative Assessment of Economic and Environmental Aspects. Journal of Industrial Ecology 10 (1–2), p. 239-255
* Porter, M. 1990. The Competitive Advantage of Nations. Macmillan, London.