ดร.วิทยา สุหฤทดำรง
ภาควิชาวิศวกรรมอุตสาหการ คณะวิศวกรรมศาสตร์ สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกล้าพระนครเหนือ

ระยะนี้คงจะได้ยินคำว่า ลอจิสติกส์ กันหนาหูมาก เพราะรัฐบาลประกาศว่า ลอจิสติกส์เป็นยุทธศาสตร์ที่สำคัญของประเทศ และก็มีคำขยายความเพิ่มเติมต่อยอดจากลอจิสติกส์อีกหลายคำ เช่น Transport Logistics, Trade Logistics, Manufacturing Logistics และคำอื่น ๆ ที่จะตามมาอีกมาก ไม่ต้องตกใจกลัวครับ ! ทุกคำมีความหมายเพียงแต่เราจะเข้าใจได้ลึกซึ้งเหมือนชาวตะวันตกที่ใช้ภาษาอังกฤษหรือไม่ ? เมื่อใช้ในการสื่อสารระหว่างกัน

สำหรับบทความนี้ผมอยากจะมาเน้นกันที่กิจกรรมนอกกระบวนการผลิตบ้าง แต่ก็เป็นโซ่หนึ่งที่สำคัญมากในโซ่อุปานสำหรับวงการธุรกิจการค้า โซ่ที่ว่านี้คือ การซื้อขายหรือการค้า (Trade) นั่นเอง เพราะกิจกรรมนี้เป็นเป้าหมายสูงสุดของธุรกิจ ที่สำคัญคือ กิจกรรมนี้เองที่ก่อให้เกิดการไหลของสินค้าระหว่างองค์กรและมีการเปลี่ยนแปลงสถานะความเป็นเจ้าของ จากผู้ขายไปยังผู้ซื้อโดยผ่านการขนย้ายหรือการขนส่ง

เมื่อพูดถึงการค้าแล้ว เราคงจะต้องแบ่งออกเป็นสองกลุ่มใหญ่ คือ การค้าภายในประเทศ และ การค้าระหว่างประเทศ ทั้งสองประเภทนี้มีความสัมพันธ์กันโดยตรง แต่ความซับซ้อนหรือผู้ที่มีส่วนเกี่ยวข้องนั้นไม่เหมือนกัน การค้าภายในประเทศโดยมากจะเกี่ยวเนื่องกับการผลิต การค้าส่งและการค้าปลีก การค้าภายในประเทศนั้นไม่ค่อยจะมีความซับซ้อนในกระบวนการมากนัก แต่จะต้องอาศัยความเร็วและในการตอบสนองต่อลูกค้า ส่วนเรื่องลอจิสติกส์ของการค้าภายในประเทศก็เป็นการขนส่ง การจัดเก็บและการกระจายสินค้าตามปกติในทุกรูปแบบทั้งทางน้ำ  

ทางบก ทางรถไฟและทางอากาศ ส่วนการค้าระหว่างประเทศจะแตกต่างก็ตรงที่มีการขนส่งข้ามประเทศที่จะต้องมีขั้นตอนทางพิธีศุลกากรและขั้นตอนอื่น ๆ อีกมากมายในการนำเข้าวัตถุดิบหรือการส่งออกสินค้า ส่วนมากเมื่อพูดถึง Trade Logistics ผมจะหมายถึงกิจกรรมลอจิสติกส์ที่เกี่ยวโยงกับการค้าระหว่างประเทศ ส่วนการค้าภายในประเทศนั้นผมจะหมายถึง Retail Logistics หรือลอจิสติกส์การค้าปลีก

เมื่อใดที่มีการส่งสินค้าเข้าออกระหว่างประเทศเราก็คงจะเคยได้ยินพวกบริษัท Freight Forwarder และ Shipping Company บริษัทเหล่านี้ มีบทบาทกับลอจิสติกส์และโซ่อุปทานอย่างไรบ้าง ? Freight Forwarder นั้นคือ ตัวแทน (Agent) ในการจัดหาจัดเตรียมการขนส่งสินค้าสำหรับลูกค้าหรือผู้ที่ต้องการจะส่งสินค้า

หน้าที่ของ Freight Forwarder จะเหมือนกับบริษัททัวร์สำหรับการขนส่งสินค้าหรือเป็นผู้ออกแบบลอจิสติกส์สำหรับการขนส่งสินค้าให้ถึงมือผู้รับ กิจกรรมของ Freight Forwarder จะทำการจองพื้นที่สำหรับ Cargo สำหรับผู้ส่งสินค้า จัดเตรียมเอกสารการส่ง และกิจกรรมอื่น เช่น การบรรจุภัณฑ์สำหรับการจัดส่งและการประกันภัยการส่งสินค้า

หลาย ๆ บริษัท Freight Forwarder ยังเสนอความช่วยเหลือในเรื่องลอจิสติกส์การขนส่ง (Transport Logistics) ที่มี Freight Consolidation, Custom Brokerage การจัดการคลังสินค้า การกระจายสินค้า และการบริการเพิ่มเติมอื่น ๆ อีก ยิ่งไปกว่านั้น Freight Forwarder ยังมีเครือข่ายของสำนักงานและตัวแทนสำหรับการนำเข้าและส่งออกอยู่ทั่วโลก Freight Forwarder ส่วนมากจะเป็นกิจการที่ไม่มีสินทรัพย์     

ซึ่งหมายความว่า ไม่ได้เป็นเจ้าของเครื่องบิน เรือ หรือ ยานพาหนะในการขนส่งทั้งหลาย เมื่อ Freight Forwarder จองพื้นที่ในการส่งสินค้าสำหรับลูกค้า บริษัท Forwarder จะมีความยืดหยุ่นในการเลือกเส้นทางที่ดีที่สุดและตารางการขนส่ง บริษัท Forwarder ตามปกติจะมีสัญญาการให้บริการกับหลายสายการบินและสายเดินเรือเพื่อที่จะอำนวยความสะดวกในการส่งสินค้าไปทั่วโลก

บางบริษัท Forwarder ได้พัฒนาไปเป็น Integrators หรือผู้ให้บริการครบวงจรที่เป็นทั้งเจ้าของและควบคุมทรัพย์สินต่าง ๆ เช่น เครื่องบิน หรือรถบรรทุกที่ใช้สำหรับการให้บริการการส่งสินค้า เช่นนั้นแล้ว ผู้ให้บริการครบวงจรก็มีอยู่ 2 ประเภท คือ ประเภทพัสดุภัณฑ์และประเภทสินค้าหนัก ผู้ให้บริการครบวงจรประเภทพัสดุภัณฑ์จะให้บริการขนส่งเอกสารและพัสดุภัณฑ์ขนาดเล็ก    

เช่น UPS, FedEx และ DHL บริการประเภทนี้จะเห็นได้ตามแหล่งท่องเที่ยวทั่วไปที่ให้บริการส่งแบบ Door to Door บริษัท FedEx เองก็มีสาขาให้บริการประเภทนี้อยู่ที่เชียงใหม่เพื่อให้บริการนักท่องเที่ยว ส่วนผู้ให้บริการครบวงจรขนส่งสินค้าหนักก็จะขนส่งสินค้าและพัสดุภัณฑ์หนักไปตามเส้นทางการขนส่งในรูปแบบต่าง ๆ การใช้บริการครบวงจรนี้ค่อนข้างจะเสียค่าใช้จ่ายมากแต่ก็มีความสะดวกและรวดเร็ว

บริษัท Forwarder ก็ยังได้ประโยชน์จากการเป็นตัวกลางในการขนส่งสินค้า ตามปกติแล้ว Forwarder จะมีความยืดหยุ่นมากกว่าผู้ให้บริการครบวงจรขนส่งสินค้า (Integrator) สำหรับข้อเสนอการให้บริการ เพราะ Forwarder จะใช้ผู้ขนส่งสินค้าและรูปแบบของการขนส่งที่มีความหลากหลายมากกว่า ที่จริงแล้ว Forwarder เองก็สามารถเสนอการให้บริการแบบ Door to Door ได้เหมือนกัน แต่ผู้ให้บริการครบวงจรขนส่งสินค้า (Integrator) อาจจะเสียเปรียบ Forwarder ตรงเครือข่ายการดำเนินงานระหว่างประเทศที่มีมาอย่างยาวนาน

ในการขนส่งสินค้าทางทะเลนั้นบริษัท Forwarder 0tมีบทบาทเป็นผู้ส่งหลักมากกว่า ส่วนในการขนส่งทางอากาศนั้น มากกว่า 80 เปอร์เซ็นต์ของการขนส่งมาจาก Forwarder เมื่อเปรียบเทียบกับผู้ให้บริการครบวงจรขนส่งสินค้า (Integrator) ธุรกิจ Cargo สำหรับสายการบินส่วนมากจะมาจาก Forwarder เหมือนกัน ซึ่งได้ซื้อพื้นที่บรรทุกไว้ล่วงหน้าของสายการบินนานาชาติต่าง ๆ ไว้ Forwarder จึงมีความยืดหยุ่นสูงที่สามารถจองพื้นที่ Cargo ของสายการบินได้หลายสาย

ที่จริงแล้ว Freight Forwarder ไม่ใช่บริษัทรับส่งพัสดุภัณฑ์ ผู้นำเข้าและส่งออกที่พิจารณาอย่างรอบคอบแล้วจะพบว่า Forwarder ได้เสนอทางเลือกในการขนส่งสินค้าระหว่างประเทศได้มากกว่าบริษัทรับส่งพัสดุภัณฑ์ทั่วไป แม้กระทั่งบางครั้ง Forwarder ยังจองพื้นที่ในการส่งสินค้าให้กับบริษัทรับส่งพัสดุภัณฑ์ ผู้ส่งสินค้าออกหน้าใหม่ควรจะเข้าใจว่า Forwarder ช่วยอำนวยความสะดวกในการทำการค้าระหว่างประเทศมานานแล้ว

ประสบการณ์ตรงนี้ทำให้บทบาทของ Forwarder บดบังบทบาทของการขนส่งไป ยิ่งไปกว่านั้นสัญญาอัตราการขนส่งที่ Forwarderได้ทำกับสายเรือหรือเครื่องบินก็ได้ราคาถูกกว่าที่ผู้ส่งจะไปหามาเอง เนื่องจากความซับซ้อนของลอจิสติกส์การค้าระหว่างประเทศ สายการบิน  สายเรือมักจะติดต่อกับ Forwarder มากว่าที่จะติดต่อกับผู้ส่งออกโดยตรง

Forwarder สามารถที่จะแนะนำลูกค้าว่าจะจัดส่งทางไหนจะคุ้มค่ากว่ากัน ส่วนใหญ่ของการค้าทั่วโลกจะใช้การขนส่งสินค้าทางทะเล แม้ว่าการขนส่งทางอากาศจะรวดเร็วแต่ก็มีราคาแพงเป็น 7-10 เท่าของการขนส่งทางทะเล 40 % ของการค้าโลกจะถูกส่งทางอากาศไปกับเครื่องบินขนสินค้าหรือไปกับเครื่องบินโดยสาร การขนส่งสินค้าทางอากาศส่วนใหญ่จะเป็นสินค้าที่เน่าเสียง่ายหรือมีอายุสั้น

ทั้งยังรวมไปถึงสินค้าที่มีวงจรชีวิตสั้นประเภทชิ้นส่วนอิเล็กทรอนิกส์ที่จะต้องเติมเต็มสินค้าคงคลังในการตอบสนองต่อตลาดอย่างรวดเร็ว ส่วนการขนส่งทางทะเลจะเป็นสินค้าประเภท รถยนต์ อุปกรณ์เครื่องใช้ไฟฟ้า และสินค้าทั่วไปที่มีขนาดใหญ่และมีน้ำหนักมาก และไม่ต้องการตอบสนองที่รวดเร็ว ยังพอที่จะรอการขนส่งทางทะเลที่ใช้เวลายาวนานได้

Forwarder ยังสามารถที่จะช่วยให้ลูกค้าประหยัดค่าใช้จ่ายได้และยังสามารถประสานทำให้ตารางการผลิตของผู้ส่งออกได้สอดคล้องตรงตามความต้องการของลูกค้าในต่างประเทศได้ Forwarder ยังเป็นผู้รวบ (Consolidate) สินค้าของผู้ส่งออกกับผู้ส่งออกรายอื่น ๆ ให้ครบตู้ Container ตามขนาดหรือ ปริมาณตามจำนวนมาตรฐานเพื่อที่จะให้ราคาที่ประหยัดที่กว่าการส่งแต่เพียงรายเดียว

ลอจิสติกส์การค้า (Trade Logistics) จะเกี่ยวข้องกับการวางแผนและการประสานงานกับบริษัทและผู้มีส่วนเกี่ยวข้องต่าง ๆ ในการขนส่งเคลื่อนย้ายสินค้า ผู้ส่งออกไม่ควรที่สนใจแค่การขนส่งแต่เพียงเรื่องเดียว แต่ควรจะคาดการณ์ในเรื่องต่าง ๆ ที่จำเป็นในการส่งสินค้า (Shipping) การวางแผนการขนส่งสินค้าจะทำให้ลดค่าใช้จ่ายในการขนส่งสินค้าโดยเฉพาะถ้ามีการรวมการส่งสินค้าจากหลายผู้ส่งออกเข้าไว้ด้วยกันและเลือกรูปแบบการขนส่งที่ประหยัดที่สุด  

ดังนั้นจะเห็นได้ว่าบทบาทของบริษัท Forwarder ซึ่งเป็นผู้วางแผนและอำนวยความสะดวกให้กับการจัดการโซ่อุปทาน (Supply Chain Management) ณ จุดที่มีการซื้อขายและรับส่งสินค้าระหว่างบริษัท กิจกรรมตรงนี้มีทั้งกิจกรรมลอจิสติกส์และกิจกรรมโซ่อุปทาน แต่เราขาดความเข้าใจในแต่ละบทบาทที่มีส่วนได้ส่วนเสียในโซ่อุปทานและโซ่คุณค่าตรงนี้

โซ่อุปทาน (Supply Chain) ของลอจิสติกส์การค้า (Trade Logistics) คือ ผู้ซื้อและผู้ขายสินค้า การจัดการโซ่อุปทานของลอจิสติกส์การค้า คือ ข้อตกลง (Agreement) ระหว่างผู้ซื้อและผู้ขายเพื่อให้ทั้งสองได้ประโยชน์และมีความพึงพอใจมากที่สุด กิจกรรมการจัดการโซ่อุปทานนั้นก็ต้องมาจากทั้งสองฝ่ายทั้งผู้ซื้อและผู้ขายที่จะต้องวางแผนข้อมูลและทรัพยากรต่าง ๆ ให้คุ้มค่าที่สุดในการซื้อขายกัน

แต่กิจกรรมลอจิสติกส์ตรงนี้เป็นกิจกรรมที่เพิ่มคุณค่าเชิงลอจิสติกส์ (Value added Logistics) เท่านั้น ไม่มีการแปรรูปของสินค้าหรือผลิตภัณฑ์ นอกจากการจัดเก็บหรือการเคลื่อนย้ายสินค้าไปสู่ผู้ซื้อสินค้าและผู้บริโภค จากตัวอย่างนี้จะเห็นว่าลอจิสติกส์ (Logistics) และการขนส่ง (Transportation) นั้นมีความแตกต่างกันอย่างเห็นได้ชัด   

จากภาพ เป็นภารกิจของลอจิสติกส์การค้า (Trade Logistics) คือ การส่งสินค้าจากบริษัท A ไปยังบริษัท B แต่การจะส่งสินค้าจาก A ไป B สำหรับการค้าระหว่างประเทศคงไม่ใช่เรื่องง่าย ๆ เหมือนส่งจดหมายหรือพิซซ่า เพราะสินค้ามีขนาดใหญ่และปริมาณมาก และมีระยะทางในการขนส่งที่ไกลและข้ามประเทศหรือข้ามฝากฝั่งโลกเลยทีเดียว

เมื่อใดก็ตามที่มีการซื้อขายข้ามประเทศ นั่น คือ การค้าโลก (Global Trade) เส้นทางการเดินทางของสินค้าจาก A ไป B เรียกว่า Logistics Pipeline หรือ เส้นทางการไหลของลอจิสติกส์ จากภาพจะเห็นได้ว่าเส้นทางไหลของลอจิสติกส์ของสินค้าถูกบรรทุกไปในหลายรูปแบบของการขนส่ง (Modes of Transportation) จากรถบรรทุกบนบก

จาก (1) บริษัท A มายัง (2) คลังสินค้า และ (3) ลานเก็บตู้คอนเทนเนอร์ เพื่อรอผ่านพิธีการทางศุลกากรที่ (4) และจากนั้นก็รอขนขึ้นยานพาหนะที่ท่า (Port) ต่าง ๆ เช่น ท่าเรือ ท่าอากาศยาน แล้วแต่ว่าจะขนส่งข้ามประเทศ (International Transport) ในรูปแบบไหน ทั้งทางบก ทางอากาศและทางทะเล แล้วแต่ความเหมาะสม   

จากนั้นก็จะผ่านกระบวนการในลักษณะเดียวกันเมื่อเดินทางถึงประเทศเป้าหมายจุดถึงจุดหมายที่บริษัท B (11) ดังนั้น โซ่อุปทานของการขนส่ง (Transport Supply Chain) จากบริษัท A ไปยัง บริษัท B คือ บริษัทขนส่ง คลังสินค้า ศุลกากร ท่าเรือ และผู้ให้บริการความสะดวกโซ่อุปทานการขนส่ง คือ Freight Forwarder นั่นเอง ซึ่งจะต้องประสานงานกับให้กับ Freight Forwarder ของคู่ค้า

จากบทบาทของ Forwarder ที่ได้อธิบายมาข้างต้นจะเห็นได้ว่าบทบาทของ Forwarder เป็นกิจกรรมลอจิสติกส์โดยแท้ที่ไม่ได้มองแค่การขนส่งแต่จะเป็นผู้วางแผนของการขนส่งในแต่ละช่วงและในแต่ละรูปแบบของการขนส่งโดยมีเป้าหมายให้สินค้านั้นถึงผู้รับเพื่อให้เกิดประโยชน์สูงสุด

มีข้อสังเกตว่าบทบาทของ Forwarder นั้นไม่ใช่แค่การจัดลอจิสติกส์และการขนส่งเท่านั้น แต่ยังทำหน้าที่เป็นผู้อำนวยความสะดวก (Facilitator) ในการจัดการโซ่อุปทานของลอจิสติกส์การค้าในการประสานงานระหว่างสายการบิน สายเรือ บริษัทรถบรรทุก ศุลกากร จนถึงผู้รับสินค้า คิดว่าบทความนี้น่าจะทำให้ท่านผู้อ่านมีมุมมองด้านลอจิสติกส์และโซ่อุปทานกว้างขึ้น